در سال‌های اخیر تلاش فیلم‌های مستند برای کشف واقعیت، نه فقط از لحاظ تکنیک، بلکه با جسارت و پرداخت خلاقانه مستندسازان، چشمگیرتر از قبل سراغ موضوعات متنوع و بکر رفته و حاصلش تولید فیلم‌هایی موفق و اثرگذار بوده است. جشنواره فیلم فجر به عنوان بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی هنری کشور، فرصتی است برای نمایش هرچه بهتر و رقابت این آثار.
آثار مستند به جهت لحن صریح و بدون واسطه‌ای که دارند بر لبه باریکی حرکت می‌کنند و نیازمند نگاهی تیزبین و بی طرفانه‌اند تا واقعیت را بدون هیچ فیلتر و عنصر مزاحمی به نمایش بگذارند. فیلم مستند به دنبال کشف و روایت یک واقعیت است و برای بیان دقیق این روایت، با فاصله از عنصر خیال و تصور حرکت می‌کند که همین واقعی بودن بهانه خوبی‌ست برای پیگیری و جذب شدن.
این تنیده شدن با واقعیت، جذابیت خاص خودش را دارد؛ نگاهی اجمالی به همراهی مخاطب و فیلم‌های مستند، نه تنها در سینما که رد آن در تلویزیون دیده می‌شود. مخاطب تلویزیون در سال‌های دور، یعنی زمانی که شبکه‌های این رسانه خلاصه در دو شبکه بود، بخش قابل توجهی از همراهی با تلویزیون را در پیگیری و دیدن آثار مستند دنبال می‌کرد؛ مستندهایی که اغلب راوی شگفتی‌های طبیعت بودند. البته پخش آثار مستند از تلویزیون، همچنان با پیگیری مخاطبان ادامه دارد.
مستندها در میدان جشنواره
راه اندازی جشنواره بین المللی «سینما حقیقت» در سال ۸۶ امکان خوبی فراهم آورد تا آثار مستند در یک فضای رقابتی تخصصی مورد ارزیابی قرار بگیرند. «جشنواره حقیقت» با تمام امتیازهایی که برای آثار مستند و مستندسازان داشت، به مرور با تمرکز هرچه بیشتر و بهتر به جایگاهی مطلوب و قابل قبول رسید، اما در ابتدای راه، منجر به فاصله گرفتن سینمای مستند از جشنواره فیلم فجر شد.
بعد از تجربه سه سال خالی بودن جای فیلم‌های مستند در جشنواره فیلم فجر؛ سال ۹۰، این آثار با ورودی دوباره و پرقدرت در بزرگ‌ترین و مهمترین جشنواره فرهنگی هنری کشور جا باز کردند و در ادامه با فرازو نشیب‌های زیادی مواجه بودند.
پیوند مبارک فجر و سینمای مستند
در ابتدای دهه نود همزمان با سی‌و‌سومین جشنواره فیلم فجر، با گذشت سه دوره از حضور مجدد فیلم‌های مستند در بخش سودای سیمرغ، عدم نمایش مناسب این آثار، با گلایه مستندسازان همراه شد. نمایش فیلم‌های مستند در سالن‌های کوچک برج میلاد و عدم اختصاص سالن اصلی کاخ رسانه‌ها به نمایش این آثار، سبب شد مستندسازان در دوره سی‌و‌سوم با انتشار نامه‌ای خطاب به علیرضا رضاداد؛ دبیر وقت جشنواره، خواستار بهبود وضعیت حضور و نمایش فیلم‌های مستند در جشنواره فجر شوند.
در ادامه مسیر، تلاش‌ها برای بهبود شرایط حضور آثار مستند در جشنواره فجر، ادامه داشت. درواقع از دوره سی‌ام جشنواره فیلم فجر تا زمان حال که به روزهای برگزاری فجر ۳۸ نزدیک می‌شویم، حضور فیلم‌های مستند از نحوه نمایش تا داوری دستخوش تغییرات گوناگون بوده، اما آنچه از مجموع نظرات مستندسازان و کارشناسان این حوزه دریافت می‌شود، خبر از بهبود شرایط در این حضور می‌دهد.
نگاهی اجمالی بر وضعیت حضور فیلم‌های مستند از دوره سی‌ام به بعد:
فجر ۳۰: سینمای مستند در سی‌وامین دوره جشنواره فیلم فجر، حضور پررنگی داشت؛ نمایش ۲۰ فیلم مستند با شرط زمان بندی بالای ۷۰ دقیقه. در این دوره مستندهای «در جست‌وجوی پلنگ ایرانی»، سیمرغ بهترین فیلم مستند؛ «مهرجویی کارنامه چهل ساله»، سیمرغ بهترین کارگردانی؛ «وقتی ابرها پایین می‌آیند»، دیپلم افتخار بهترین تصویربرداری؛ «اپیزود هملت در مجموعه کهریزک چهارنگاه»، دیپلم افتخار بهترین تدوین و «خلیج فارس» دیپلم افتخار بهترین تحقیق و پژوهش را دریافت کردند. جایزه ویژه هیئت داوران نیز به «بهترین مجسمه دنیا» ساخته حبیب احمدزاده رسید.
فجر ۳۱: تعداد فیلم‌های نمایش داده شده برای هیات انتخاب همچنان ۲۰ فیلم بود. در این دوره «رودخانه لتیان» بهترین فیلم مستند شد، مهدی زمان پور جایزه بهترین کارگردانی را برای «مشتی اسماعیل» دریافت کرد و بهترین دست آوردهای فنی هنری به «آخرین روزهای زمستان» رسید.
فجر ۳۲: از میان ۲۱ مستند حاضر در این دوره از جشنواره، سیمرغ بهترین دستاورد فنی هنری از آن «در پناه بلوط» شد. سیمرغ بلورین بهترین پژوهش و تحقیق به «برای گونگادین بهشت نیست» و سیمرغ بهترین کارگردانی به مستند «جایی برای زندگی» رسید. جایزه ویژه هیات داوران را مجتبی میرطهماسب برای فیلم «شش قرن و شش سال» و «خاطراتی برای تمام فصول» سیمرغ بهترین فیلم را دریافت کرد.
فجر ۳۳: دوره سی‌و‌سوم جشنواره فجر میزبان ۱۱ فیلم مستند بود. در این دوره تندیس ویژه بهترین پژوهش و متن به محمدعلی شعبانی برای نگارش مستند «سمفونی استیضاح» رسید. محمد کارت دیپلم افتخار بهترین کارگردانی را برای مستند «بختک» دریافت کرد و «من می خوام شاه بشم» به کارگردانی مهدی گنجی جایزه ویژه بهترین کارگردانی بخش «سینما حقیقت» را از آن خود کرد. «آتلان» بهترین فیلم و جایزه ویژه هیات داوران، به فرشاد افشین پور، فیلمبردار مستند «سفر به آمادای» اهدا شد.
فجر ۳۴: در بخش مستند ۸۵ فیلم شرکت کردند که ۹ فیلم به جشنواره نرسید و مانند دوره قبل ۱۱ فیلم در این بخش حضور داشت. «A157» بهترین فیلم مستند شد؛ سیمرغ بهترین کارگردانی به مهرداد اسکویی برای کارگردانی فیلم «رویاهای دم صبح» تقدیم شد. در بخش بهترین دستاورد فنی و هنری نیز، رضا تیموری برای تصویربرداری مستند «اهالی یک طرفه» سیمرغ گرفت.
فجر ۳۵: از میان ۱۱ مستند حاضر در جشنواره، «متهمین دایره بیستم» به کارگردانی حسام اسلامی، سیمرغ بهترین مستند این دوره را دریافت کرد. یاسر خیر سیمرغ بهترین کارگردانی را برای مستند «آهستگی» به دست آورد و سیمرغ بهترین دستاورد فنی از آن سید وحید حسینی برای پژوهش فیلم «بزم رزم» شد.
فجر ۳۶: از میان ۱۰ مستند انتخابی، دو اثر «بانو قدس ایران» و «زنانی با گوشواره‌های باروتی» به بخش سودای سیمرغ راه یافتند. حاصل این حضور کمرنگ، جایزه ویژه به نورالحلی برای حضور در مستند «زنانی با گوشواره‌های باروتی» به تهیه‌کنندگی مرتضی شعبانی بود.
فجر ۳۷: پس از بازبینی ۴۵ فیلم مستند بلند متقاضی حضور در بخش مستند، پنج فیلم انتخاب شد و درنهایت بابک بهداد جایزه بهترین فیلم را برای مستند «بهارستان؛ خانه ملت» دریافت کرد.
فجر ۳۸: برای حضور در فجر سی و هشتم ۱۰ فیلم با یکدیگر رقابت می‌کنند تا در پایان، یکی از این آثار سیمرغ بلورین بهترین فیلم مستند بلند را از آن خود کند. «بانو» به کارگردانی محمد حبیبی منصور، «پروژه ازدواج» به کارگردانی حسام اسلامی و عطیه عطارزاده، «جایی برای فرشته‌ها نیست» به کارگردانی سام کلانتری، «خسوف» به کارگردانی محسن استادعلی، «خط باریک قرمز» به کارگردانی «فرزاد خوشدست»، «زمستان است» به کارگردانی مهرداد زاهدیان، «زندگی میان پرچم‌های جنگی» به کارگردانی محسن اسلام‌زاده، «عالیجناب» به کارگردانی سجاد ایمانی، «کامی» به کارگردانی میترا ابراهیمی، «مهدی عراقی را بکش» به کارگردانی عبدالرضا نعمت‌اللهی، آثار راه یافته به این دوره از جشنواره است.
به دنبال فرصت مطلوب
حوزه تولید آثار مستند برخلاف سینمای داستانی، حاشیه بیرونی و اخبار جانبی زیادی ندارد و شاید همین امر، بی تاثیر در خبررسانی کمتر در این حوزه و همراهی کمتر از جانب مخاطب عام نباشد. حضور سینمای مستند در جشنواره فیلم فجر، ارائه فیلم‌های مستند در شرایطی منصفانه و مطلوب، همراه با فراهم آوردن موقعیتی مناسب برای دسترسی مخاطبان جشنواره فجر به این آثار، به مرور پیشرفت سینمای مستند و همراهی بیشتر با این جریان را به ارمغان خواهد آورد. نگاهی اجمالی بر برگزیده‌های بخش مستند در هشت دوره گذشته و اسامی فیلم‌های حاضر در دوره پیش رو، اگرچه نشان دهنده نبود ثبات در این سال‌هاست، اما بی شک در معرفی و بهتر دیده شدن فیلم‌های مستند نقش مهمی داشته و خواهد داشت.
گزارش: زهرا فرآورده
