در سینمای ایران نام بازیگران مطرح و صاحب‌سبک بسیاری به چشم می‌خورد که بازیگری را بر پایه یادگیری اصول و مکاتب تئاتر، آموختند و پس از آبدیده شدن روی صحنه تئاتر راهی سینما شدند.
به گزارش ستاد خبری جشنواره فیلم فجر، طی ۳۷ دوره برگزاری جشنواره فیلم فجر، ۵۷ درصد سیمرغ‌ها (با احتساب جایزه لوح زرین در دوره‌های قبل از جشنواره هفتم) در چهار بخش بازیگری جشنواره، سهم بازیگرانی بوده که این روند را طی کرده‌اند و در این میان، مردان تئاتری که در نقش اول فیلم‌ها ظاهر شده‌اند، ۷۲ درصد و ایفاگران نقش‌های مکمل ۷۰ درصد جوایز بهترین بازیگر نقش اول و مکمل مرد را از آن خود کرده‌اند. طبق آمار، سهم زن‌های تئاتری در بخش بهترین بازیگر نقش اول ۳۸ درصد و در نقش مکمل ۵۱ درصد بوده است. در دو دوره هجدهم و سی‌وپنجم در بخش بهترین نقش اول زن دو سیمرغ به دو هنرپیشه داده شد و به طور کلی از ۱۵۰ سیمرغ اهدا شده ۸۶ سیمرغ روی شانه‌های تئاتری‌ها جا خوش کرده است.
این نکته نیز حائز اهمیت است که رکورداران دریافت سیمرغ هم در بخش‌های بازیگری تئاتری هستند:
«پرویزپرستویی» که در ۱۴ سالگی به گروه بهرام بیضایی پیوست و در همان سال اولین نقش تئاتری‌اش را در «ماجرای یک محل» بازی کرد، با یازده بار نامزدی جشنواره فیلم فجر و دریافت ۴ سیمرغ از رقیبان خود پیش است.
در بخش مکمل مرد «سعید پورصمیمی» که به استاد بازی در نقش‌های مکمل شهره است و همیشه نقش‌های مکمل‌اش را به گونه‌ای ماندگار روح بخشیده با ۵ بار نامزدی و سه سیمرغ رکوردداراست.
«فاطمه معتمدآریا» با دوازده مرتبه نامزدی در دو بخش مکمل و اصلی و دریافت دو سیمرغ بهترین بازیگر نقش اول زن و دو سیمرغ بهترین نقش مکمل زن بی‌رقیب است. «سحر دولتشاهی»، «مهتاب نصیرپور» و «شبنم مقدمی» نیز هر کدام دو بار نامشان در شب اختتامیه جشنواره فجر برای دریافت سیمرغ بلورین بهترین نقش مکمل زن صدا زده شده است.
چه در گذشته و چه حال، از ادوار اولیه سینما در ایران، تا موج نو و پس از آن، تا سینمای انقلاب و پس از آن، حضور موفق و موثر تئاتری‌ها در سینما یک روند سازنده و مهم بوده است. بازیگران کارکشته تئاتر و تازه نفس سینما با تکیه بر شخصیت‌پردازی و ارائه احساسات با استفاده از کنش و زبان بدن با کمترین بهره‌گیری از دیالوگ همچنین تطبیق تکنیک‌های بازی در تئاتر با بیان تصویری، بازی‌هایی روان، تکنیکال، بدون اغراق و در یک کلام سینمایی از خود ارائه دادند که همچنان نامشان و راهشان اعتباری برای سینمای ایران است.
بررسی یک دهه‌ای
با شروع دهه شصت و آغاز به فعالیت جشنواره فیلم فجر حضور تئاتری‌ها در سینما با رنگ و بوی رقابت برای دریافت سیمرغ شکل تازه‌ای به خود گرفت. در اولین دوره جشنواره برندهای اعلام نشد؛ اما در سال دوم پرویز پرستویی با اولین حضور سینمایی‌اش در «دیار عاشقان» دیپلم افتخار نقش مکمل مرد و «حسین پرورش» که تئاتر را در آمریکا آموخته بود و در سینمای قبل از انقلاب حضوری کم‌رنگ داشت، لوح زرین نقش اول مرد را از آن خود کرد. «جمشید مشایخی» در سومین دوره جشنواره برای حضور در دو فیلم «کمال‌الملک» و «گل‌های داوودی» موفق به دریافت لوح زرین نقش اول مرد شد، در حالی که یک دهه و نیم پیش‌ترش، از تئاتر وارد سینما شده بود. «مهری مهرنیا» که فعالیت در تئاتر را دوازده سال پیش از ورود به سینما آغاز کرده بود، در چهارمین دوره جشنواره سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش مکمل زن را برای بازی در «تنوره دیو» کیانوش عیاری دریافت کرد. لوح زرین بهترین بازیگر نقش اول مرد نیز برای «اتوبوس» به «هادی اسلامی» دیگر دانش‌آموخته دانشکده تئاتر رسید. پنجمین دوره جشنواره در بخش بازیگری انحصارا در اختیار تئاتری‌ها بود؛ در آن سال نامزد و برندهای در بخش نقش اول و مکمل زن اعلام نشد و «داریوش ارجمند» دیگر چهره مشهور با پیشینه تئاتر، با اولین حضور جدی سینمایی‌اش در«ناخدا خورشید» ناصر تقوایی، در رقابت با دیگر تئاتری‌های قدیمی همچون عزت‌الله انتظامی (اجاره‌نشین‌ها) و علی نصیریان (شیرسنگی) توانست لوح زرین نقش اول مرد را بر شانه‌های خود بنشاند. در بخش نقش مکمل نیز قرعه به نام یک تئاتری دیگر به نام «سعید پورصمیمی» برای «ناخدا خورشید» افتاد. در دوره ششم «آنیک شفرازیان» برای «سرزمین آرزوها» و «سعید پورصمیمی» برای «تحفه‌ها» موفق به دریافت سیمرغ بلورین نقش مکمل زن و مرد شدند و تئاتری‌هایی چون «مهدی فتحی»، «اسماعیل محرابی» و «مهدی هاشمی» تنها تا نامزدی سیمرغ نقش اول مرد پیش رفتند. در دوره هفتم چهار سیمرغ بخش بازیگری را تئاتری از آن خود کردند. «رویا نونهالی» سیمرغ بهترین نقش اول زن، «فاطمه معتمدآریا» سیمرغ نقش مکمل زن، «عزت‌الله انتظامی» سیمرغ نقش اول مرد و «محمود جعفری» از موسسان گروه تئاتر کوچ سیمرغ نقش مکمل را در شب اختتامیه با خود به خانه بردند. «خسرو شکیبایی» برای ایفای نقش حمید هامون در رقابت با سه تئاتری دیگر سیمرغ بلورین نقش اول مرد را دریافت کرد. سیمرغ نقش اول زن به «رقیه چهره‌آزاد» مادر سینمای ایران و نقش مکمل به «افسر اسدی» تعلق گرفت. در دوره نهم «مهدی هاشمی» برای دومین بار سیمرغ نقش اول مرد و «سعید پورصمیمی» برای سومین و آخرین مرتبه سیمرغ نقش مکمل بزرگترین رویداد سینمایی ایران را دریافت کردند. در دوره دهم «جمیله شیخی» و «فاطمه معتمدآریا» برای بازی در «مسافران» بهرام بیضایی به ترتیب برنده سیمرغ بهترین نقش اول و مکمل زن شدند همچنین سیمرغ نقش اول مرد به «فرامرز صدیقی» رسید.
سهم تئاتری‌ها به تفکیک هر دهه
اگر بخواهیم به تفکیک هر دهه فیلم فجر را از حیث دریافت لوح زرین/ یا سیمرغ بررسی کنیم، بازیگران با پیشینه تئاتری در دهه هشتاد با ۵۵ درصد کمترین و دهه هفتاد با ۶۶ درصد بیشترین میزان موفقیت را داشته‌اند. آنها در دهه شصت و دهه نود هم ۶۴ درصد جوایز اصلی بازیگری را از آن خود کرده‌اند.
البته در دوره‌هایی هم بوده که برخی از این بازیگران در ایفای نقشی که به آنها سپرده شده، نهایت خلاقیت را به خرج داده‌اند و آن شخصیت را آنگونه که بایسته بوده خلق کرده‌اند، اما نهایتا در دریافت سیمرغ ناکام مانده‌اند. از این نمونه‌ها می‌توان به حضور مژده شمسایی در «سگ‌کشی»، پارسا پیروزفر در «مهمان مامان»، پانته‌آ بهرام در «چهارشنبه‌سوری»، حامد بهداد در «روز سوم» و «قصر شیرین»، هادی حجازی‌فر در «ماجرای نیمروز» و «ایستاده در غبار»، سیامک صفری در «اعترافات ذهن خطرناک من»، و آرمین رحیمیان در «شبی که ماه کامل شد» اشاره کرد.
چند نمونه از یکی دو دهه اخیر
تئاتر تا به امروز منبع تغذیه بسیار خوب و مطمئنی برای بازیگری در سینما بوده است. بعد از پیروزی انقلاب و رفتن چهره‌های معروف فیلمفارسی از بدنه سینما، نسلی از هنرمندان مشهور صحنه، وارد بدنه سینما شدند و در ادوار جشنواره فیلم فجر حضوری موثر را تجربه کردند. با ورود به دهه هفتاد و از اواخر این دهه نسل جدیدی از تئاتری‌ها وارد سینما شدند. نسلی که در تئاتر با کارگردان‌های نوگرایی نظیر محمد یعقوبی، کوروش نریمانی و نادر برهانی‌مرند کارشان را آغاز کرده بودند. پانته‌آ بهرام، امیر جعفری، ریما رامین‌فر، هومن برق نورد و حبیب رضایی جزو پیشگامان این نسل بودند که راه را برای ورود هم نسلان‌شان در سالهای بعدتر باز کردند. امیر جعفری بعد از حضورهای درخشانش در نمایش‌هایی نظیر رویای نیمه شب تابستان، شکلک ، دل سگ و یک دقیقه سکوت جذب تلویزیون شد و اغلب نقش اول‌های سریال‌های طنز را درآن دوران بازی کرد. بازی روان جعفری در فیلم «بی پولی» (حمید نعمت‌الله) در جشنواره فیلم فجر دیده شد و سال بعدترش جعفری با بازی در نقش یک پدر دور از خانواده در «سیزده» باز هم درخشش را تکرار کرد.
ریما رامین‌فر هم مثل همسر بازیگرش با حضور موثر در تئاتر راهش را به سینما باز کرد. او در سنین جوانی در نمایش «شب به خیر مادر» نقش زن پا به سن گذاشته‌ای را حرفه‌ای و درست ایفا کرد و در سالهای ابتدایی دهه نود با بازی در نقش یک زن میانسال شهرستانی در فیلم «یه حبه قند» (رضا میرکریمی) توانست نظرها در پرده نقره‌ای به خود جلب کند. «ریما رامین‌فر» در فیلم «ابد و یک روز» هم دوباره توانست ارزش‌های بازیگریش را در فجر به رخ بکشاند.
پانته‌آ بهرام بازیگر ارزشمند تئاتر و سینما هم درسال‌های دهه هفتاد توانست انواع و اقسام نقش‌های مختلف را در صحنه تئاتر تجربه کند. آغاز درخشش او در سینما در فیلم «چهارشنبه سوری» در نقش زنی که رابطه پنهانی با یک مرد متاهل دارد کلید خورد و بهرام در سالهای بعد با بازی در فیلمهای سینمای بدنه و البته فیلمهای مستقل درخشش را ادامه داد.
حبیب رضایی بازیگری که بک‌گراند همکاری درخشان با «حمید امجد» در نمایش‌هایی مثل نیلوفر آبی و محمد رحمانیان در نمایش‌هایی مثل مصاحبه، مجلس نامه و خروس به‌ویژه دردهه هشتاد را داشت، در جشنواره فیلم فجر با بازی در نقش رزمنده مشهدی‌تبار دوران دفاع مقدس در فیلم «آژانس شیشه‌ای» توانست خود را به عنوان یک بازیگر موثر در سینما تثبیت کند و در سالهای بعدتر با بازی در فیلم هایی نظیر اینجا چراغی روشن است و خیابان های آرام توانست این روند را تداوم ببخشد .
سیامک صفری بازیگر ارزشمند و صاحب سبک تئاتری که در تئاتر در نمایش مهمی نظیر شکار روباه ، شب های آوینیون، اهل قبور و هتل پلازا را بازی کرده است. بعد از چند حضور کوتاه و فرعی در فیلم های سینمایی با بازی در یک نقش پیچیده و چند لایه در باره یک رئیس باند پخش مواد که دچار آلزایمر می شود در فیلم اعترافات خطرناک ذهن من هومن سیدی توانست درخشش قابل توجهی نشان بدهد و وجوهات مختلف این شخصیت را با استادی در بازیش ارائه کند. صفری با بازی در این فیلم کاندیدای دریافت سیمرغ بلورین بهترین بازیگر مرد در کنار شهاب حسینی ، محسن تنابنده و سعید آقاخانی شد که در نهایت سعید آقاخانی سیمرغ را به خانه برد.
مهدی سلطانی بازیگر موقر و توانایی تئاتر و سینما کما و بیش چنین روندی را طی کرد و در دهه هفتاد در همکاری با کارگردان های بزرگ تئاتری مثل علیرضا نادری و حسین کیانی توانست وجه خوبی برای خودش در بازیگری به دست بیاورد . حضور موثر سلطانی در سینما به واسطه رفتنش به خارج از کشور به خاطر ادامه تحصیل در سینما تا اواخر دهه هشتاد به تاخیر افتاد و او با حضور موثر در فیلم چ ابراهیم حاتمی کیا در نقش یکی از فرماندهان جدایی طلب کرد توانست در جشنواره فیلم فجر آن سال نظرها را به خودش معطوف کند . صحنه مواجه او با چمران که نقشش را فریبرز عرب نیا بازی می کند در گورستان در جهت مصالحه در میانه فیلم چ بی نظیر است و یکی از به یاد ماندنی ترین بازی ها دونفره سینمای ایران را در دهه نود شکل داد. یکی از موثرترین حضورهای تئاتری ها در سینما و در ادامه اش در جشنواه فیلم فجر حمیدرضا آذرنگ است که در سنین بالای میانسالی بعد از دو دهه حضور موثر در تئاتر به خصوص در حوزه تئاتر دفاع مقدس در سینما در عرض دو سه سال در تعداد زیادی فیلم موثر بازی کرد. بازی در نقش سیفالله رزمنده بومی جنوبی در فیلم «ملکه» برای خیلی‌ها از یادنرفتنی بود. او در جشنواره سال بعد فجر توامان نقش‌های مکمل و اثرگذاری در فیلمهای قاتل اهلی (نقش خاکستری) و فیلم «بیست و یک‌روز بعد» را ایفا کرد و همچنان این حضور موثرش در سالهای بعد مثل بازیش در فیلم «تنگه ابوقریب» تداوم پیدا کرد و نشان از ارزش های بازیگریش دارد.
محمدحسن معجونی نام معتبر دیگری از تئاتر است که در سال های اخیر حضورش در سینما تبدیل به یک عادت شده است. معجونی با بازی در فیلم «از رئیس جمهور پاداش نگیرید» کمال تبریزی در قالب نقش اصلی در جشنواره فیلم فجر رونمایی شد . اما با توجه به عدم اکران فیلم در سینما در بازیش در قاب نقره‌ای وقفه ایجاد شد و با حضور در فیلم «خوک» در نقش یک کارگردان و «بی‌حسی موضعی» دوباره تاکید بر توانایی تئاتر ها کرد.
قصه نوید محمدزاده و حضورش در تئاتر و ادامه در سینما و جشنواره فیلم فجر در سالهای اخیر به‌اندازه کافی به آن پرداخته شده است. بازیگری که با درخشش در «عصبانی نیستم»، «ابد و یک روز»، «متری شیش و نیم»، «سرخ‌پوست» و … به طرز شگفت‌انگیزی بین مخاطب عام و خاص جلوه کرد و دارای جایگاه شد.
در میان بازیگران زن هم شبنم مقدمی یک حضور موفق و بدون حاشیه تئاتری‌ها در سینما و جشنواره فیلم فجر است. مقدمی بیش از یک دهه در تئاتر نقش‌های مختلف طبقه متوسط شهری و خیلی از نقش‌های دیگر را بازی کرد. بازی در نقش یک دکتر جدی در فیلم «امروز» رونمایی تقریبا موفقی برای مقدمی در جشنواره فیلم فجر شد و هر سال برگزاری جشنواره مقدمی توانست درخشش بهتر و کامل‌تری در سینما داشته باشد. مقدمی سال قبل هم در فیلم کمدی «زهرمار» حضور داشت و هم در فیلم «شبی که ماه کامل شد» در نقش یک مادر طبقه فرو دست جامعه که نگران قربانی شدن دخترش است. او همچنان در نقش‌های خاص، درخشش خود را دارد و توانش زبانزد است.
رضا بهبودی بازیگر کم حاشیه و توانای تئاتر هم مسیر پر فراز و نشیبی را در سینما بعد از درخشش در تئاتر داشته است. اولین بار مخاطبان جشنواره فیلم فجر رضا بهبودی را در قامت یک پدر منفعت طلب در فیلم «عصبانی نیستم» رضا درمشیان دیدند و سه قبل بهبودی با بازی در یک نقش خاکستری تلکه بگیر چند وجهی در فیلم شنل مخاطبان را در جشنواره فیلم فجر غافلگیر کردند و خیلی‌ها اعتقاد داشتند یکی از دلائل مهم انتخاب «شنل» برای فجر بازی رضا بهبودی بوده است .
نادر فلاح با توجه به فیزیک و چهره‌اش از جمله تئاتری‌هایی است که امکان بازی در نقش‌های مثبت و منفی را توامان دارد و این ویژگی او را میان بازیگران تئاتری در سینما متمایز کرده است. فلاح با فیلم «چند کیلو خرما برای مراسم تدفین» به صورت جدی وارد عرصه سینما شد و با فیلم «چند متر مکعب عشق» بیشتر مورد توجه قرار گرفت و با بازی قابل توجه خودش توانست جایزه بهترین بازیگر نقش مکمل مرد جشن خانه سینما را دریافت کند و نامزد جایزه جشن حافظ و جشنواره فیلم شهر شود. فلاح در سال ۱۳۹۵ با دو فیلم در سی و پنجمین دوره جشنواره فیلم فجر حضور داشت و نامزد جایزه بهترین بازیگر نقش مکمل مرد شد. بازی در نقش پدر شیرینی‌فروش کرمانی مهربان که نگران سرنوشت دخترش برای ازدواج با استاد عجیب و غریبش در فیلم «طعم شیرین خیال» از توانایی او در جشنواره فیلم فجر رونمایی کرد و سال قبل بازی در نقش نامتعارف یک بیمار روانی در فیلم «درخونگاه»، نشان از ویژگی‌های منحصر به فرد بازیگری او دارد.
نسیم ادبی هم از جمله بازیگران درجه یک تئاتر است که در سالهای اخیر بعد از حضورهای موثرش در تئاتر و کسب جوایز مختلف جشنواره تئاتر فجر، در نقش‌های مکمل فیلم‌ها در جشنواره فیلم فجر توانست درخشش قابل توجهی داشته باشد. بازی کوتاه و حرفه‌ای او در فیلم «دوران عاشقی» به یاد ماندنی است. ادبی حتی در فیلم کمدی «خوب، بد، جلف» هم در نقش تیپیکال یک زن رئیس باند بازی درستی ارائه کرد.
علی باقری بازیگر ترکه‌ای و بلند قد و کم‌حاشیه تئاتر هم مثل همکارانش چنین پروسه موفقی را طی کرد. باقری در جشنواره چهار سال پیش با بازی در نقش یک کارگاه مرموز در فیلم «اژدها وارد می‌شود» حضورش را در جشنواره فیلم فجر اعلام کرد. باقری سال قبل هم در نقش یک مواد فروش خرده پا و قربانی در فیلم «متری شش و نیم» توانست درخشش را ادامه بدهد .
معصومه رحمانی بازیگر جوان تئاتر هم در فیلم تحسین شده «ابد و یک روز» در کنار سایر بازیگران توانست یک بازی رئالیستی از خودش ارائه کند و تیم بازیگری «ابد و یک روز» یکی از بهترین مجموعه‌های بازیگری در جشنواره فیلم فجر ارزیابی شد.
آخرین بازیگر تئاتری که توانست در جشنواره فیلم فجر سیمرغ بازیگری بگیرد هوتن شکیبا است که توانست در فیلم «شبی که ماه کامل شد» حضور خودش را تثبیت کند. شکیبا در سالهای اخیر از برندهای مهم تئاتری در نمایش های آوانگاردی نظیر «مرگ هوتن»، «مترسگ» و «هیپوفیز» است.
بانیپال شومون هم سال قبل با حضور در سه فیلم بخش مسابقه «پالتو شتری»، «تختی» و «شبی که ماه کامل شد» رکورد دار حضور بازیگران تئاتری در سینما بود.
گزارش: شانلی عبادیان
