مرور جشنواره فیلم فجر در ادوار مختلف، نشان می‌دهد این رویداد با نمایش آثار تولید شده در هر سال، به‌نوعی بازتاب‌دهنده سایه‌روشن‌های اجتماعی بوده است…
به گزارش ستاد اطلاع‌رسانی جشنواره فیلم فجر، فیلمسازان با نگاه‌ها و سبک‌های گوناگون از نسل‌های مختلف، بارها معضلات و آسیب‌های اجتماعی را دستمایه درام سینمایی خود قرار داده‌اند و آثار پرمخاطب و مهمی را خلق کرده‌اند. در این زمینه باید توجه داشت پرداختن به سایه‌روشن‌های اجتماعی ضمن آن که می‌تواند یک حرکت همراه با تعهد و نگاه تیزبین هنرمندانه قلمداد شود، برای رعایت ساختار درام سینمایی یک لازمه است و از سویی، می‌تواند از بعد هشداردهندگی مورد توجه قرار بگیرد. به عبارتی دیگر، آنچه سینما و سینماگر از هر آسیب و برش تلخ اجتماعی در قاب تصویر روایت می‌کند، قابل تعمیم به کل جامعه نیست اما قطعا می‌تواند هشداری برای بخش پالایش شده جامعه باشد چرا که قطعا با خوش‌بینی مفرط و نمایش یک جامعه خالی از اشکال، نه برای سینما و مخاطبانش اتفاق مثبتی رخ خواهد داد و نه هیچ مشکلی حل خواهد شد.
به عنوان نمونه در سال‌های مختلف برگزاری جشنواره شاهد اکران فیلم‌های مختلفی با موضوع «اعتیاد» بر پرده نقره‌ای بوده‌ایم. امروزه بر اساس آمار حداقل ده میلیون ایرانی با معضل «اعتیاد» درگیر هستند. این عدد که شامل ده درصد افراد جامعه می‌شود، تنها تعداد خود افراد معتاد را سرشماری کرده است. اگر بخواهیم درباره معضل «اعتیاد» صحبت کنیم، بی‌شک با خانواده‌ها و اطرافیان مبتلایان به این بیماری هم مواجه می‌شویم که با عواقب اعتیاد دست‌وپنجه نرم می‌کنند. اگر دنبال چاره برای حل این مشکل نباشیم، موج اعتیاد، دریای آرام را به ثانیه‌ای مواج و طوفانی می‌کند و به‌سان گردآبی ویرانگر تمام جامعه را در خود فرو می‌بلعد. این که عواقب اعتیاد چگونه می‌تواند دامن‌گیر اطرافیان بیمار شود و تک به تک افراد را در منجلاب مسائل و مشکلات فرو برده و درنهایت جامعه را به انحطاط بکشاند، پرواضح است و در این گزارش مجال بحث ندارد و آسیب‌شناسی ویژه‌ای را می‌طلبد.
اما مشخص است که چنین آماری دهشتناک است و باید برای نزولی شدن سیر این روند تلاش ویژه کرد. همه دستگاه‌های سیاسی، دولتی، حکومتی و فرهنگی جامعه موظفند که از تمام قوای خود برای ریشه‌کن کردن بحران «اعتیاد» استفاده کنند. چراکه با اهمال‌کاری درخصوص این ماجرا می‌توان این معضل را به مشکلی لاینحل تبدیل کرد.
مسلم است که یکی از بهترین شیوه‌ها برای مبارزه با این قبیل از مشکلات، فرهنگسازی به‌جا و درست است. آگاهی‌رسانی و فرهنگسازی از طرق گوناگونی می‌تواند اتفاق بیفتد و یکی از مهم‌ترین عناصر برای شکل دادن این اتفاق سینما است. به تصویر کشیدن درگیری‌های افراد معتاد و خانواده‌هایشان، چالش‌های پیش‌رو و مواجه با مشکلاتی که سر راهشان قرار میگیرد و همچنین ترسیم عزم و اراده افراد برای مبارزه با اعتیاد، می‌تواند محرک خوبی برای مبارزه با اعتیاد و حرکت جامعه به سمت و سوی سلامتی باشد.
در سال‌های مختلف برگزاری این جشنواره شاهد اکران فیلم‌های مختلفی با موضوع «اعتیاد» بر پرده نقره‌ای بوده‌ایم. آثاری که در ویترین جشنواره فیلم فجر به نمایش گذاشته شده‌اند و هر کدام به نوعی نقشی را در فرهنگسازی برای مبارزه با بلای اعتیاد ایفا کرده‌اند.
خون بازی
«خون بازی»، به کارگردانی رخشان بنی‌اعتماد و محسن عبدالوهاب و به تهیه‌کنندگی جهانگیر کوثری و رخشان بنی‌اعتماد است که با بازی باران کوثری، بیتا فرهی و بهرام رادان در بیست و پنجمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد و از فیلم‌های شاخص در نمایش معضل اعتیاد بر پرده سینما در دو دهه اخیر است. این فیلم که بر مبنای پژوهش ساخته شد و مورد توجه مخاطبان، داوران و منتقدان قرار گرفت، روایتگر سرگذشت دختری به نام ساراست که اعتیاد شدیدی به مواد مخدر دارد و وضعیت روحی و جسمی‌اش وخیم است. مادر سارا می‌کوشد که برای درمان او را به مرکزی درمانی ببرد اما او مقاومت می‌کند. حالا مادر که شاهد وضعیت ناگوار دخترش است به او کمک می‌کند که برای آخرین بار مواد تهیه کند. «خون بازی» نگاهی آگاهانه به اعتیاد دارد که شخصیت اصلی خود را از دل شخصیت‌های مرفه جامعه انتخاب کرده است و نشان می‌دهد که معضل اعتیاد تنها مربوط به قشر ضعیف جامعه نیست. ضمن این که شخصیت محوری ماجرا زن است که حاکی از فراگیری اعتیاد در میان بانوان نیز دارد. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که اعتیاد زنان می‌تواند به مراتب مخرب‌تر از اعتیاد مردان باشد و «خون بازی» به درستی به این مسئله پرداخته است. رخشان بنی اعتماد، فرید مصطفوی، محسن عبدالوهاب و نغمه ثمینی (فیلمنامه‌نویسان) و دکتر حمید مرتضوی، دکتر مهدیس کامکار مشاوران پزشکی این پروژه بودند که در بیست و پنجمین جشنواره فیلم فجر برنده جایزه بهترین فیلمنامه، بهترین دستاورد هنر و تجربه (فیلمبرداری)، بهترین بازیگر نقش اول زن، بهترین تدوین، بهترین چهره‌پردازی در بخش ملی و نیز سیمرغ بهترین کارگردانی در بخش بین‌الملل شد.
ابد و یک روز
«ابد و یک روز» نخستین ساخته بلند سینمایی سعید روستایی به تهیه‌کنندگی سعید ملکان است که در سی و چهارمین دوره از جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد. فیلمی با بازی پیمان معادی، نوید محمدزاده، پریناز ایزدیار، شبنم مقدمی و ریما رامین‌فر که در این دوره جشنواره نظر مخاطبان، داوران و منتقدان را به خود جلب کرد. این فیلم روایتگر خانواده‌ای است که درگیر مشکلات مختلفی همچون اعتیاد، فقر، بیکاری و مشکلات خانوادگی هستند. از همه مهم‌تر، روابط عاطفی میان اعضای خانواده است. به دنبال رهایی از این مشکلات، داستان‌هایی در حین تدارک دیدن مراسم عروسیِ «سمیه» شکل میگیرد که منجر به اتفاقات و تغییراتی در رابطه افراد خانواده می‌شود. در این فیلم، خانواده با معضل «اعتیاد» دست و پنجه نرم می‌کند و در جریان قصه فیلم، محسن خرده‌فروش مواد مخدر به شک می‌افتد که برادر بزرگ‌تر به دلیل شرایط نابسامان خانواده، سر زندگی خواهرش دست به یک معامله زده است… «ابد و یک روز» فاصله تماشاگر را با بازار عرضه و تقاضای مواد مخدر کوتاه می‌کند و این دنیای مشمئزکننده را از نزدیک به او نشان می‌دهد. «ابد و یک روز» توانست در بخش سودای سیمرغ، سیمرغ بهترین فیلم از نگاه تماشاگران، بهترین کارگردانی، بهترین فیلمنامه، بهترین تدوین، بهترین بازیگر نقش اول زن، بهترین بازیگر نقش مکمل مرد، بهترین چهره‌پردازی شود و در بخش نگاه نو نیز جوایز اصلی را به دست بیاورد.
سنتوری
«سنتوری» به کارگردانی داریوش مهرجویی و تهیه‌کنندگی زنده‌یاد فرامرز فرازمند، با بازی بهرام رادان، گلشیفته فراهانی، مسعود رایگان و رویا تیموریان در بیست و پنجمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد و علی‌رغم مشکلاتی که در راه اکران عمومی با آن رو به رو شد، در این دوره جشنواره مورد توجه منتقدان و مردم قرار گرفت. فیلم داستان زندگی علی را روایت می‌کند که نوازنده چیره‌دست سنتور و خواننده‌ای محبوب است. داستان این فیلم با اقتباسی آزاد از کتاب «عقاید یک دلقک» هاینریش بل و برخی خاطرات واقعی روایت شده و در خلال قصه فیلم، شاهد تأثیر تربیت نادرست خانواده بر سرنوشت فرزند هستیم و می‌بینیم که جوان یاغی قصه چگونه در حال دست و پنجه نرم کردن با بحران‌های درونی‌اش، به دام اعتیاد می‌افتد و از یک هنرمند چیره‌دست تبدیل به نوازنده‌ای معتاد می‌شود، به اضمحلال می‌رسد و اطرافیان خود را از دست می‌دهد. این فیلم برنده سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد و بهترین فیلم از نگاه تماشاگران در جشنواره بیست و پنجم فیلم فجر شد.
شمعی در باد
پوران درخشنده نیز از کارگردانانی است که همواره در کارهای سینمایی خود با دغدغه پرداختن به سایه‌روشن‌های اجتماعی، به تحقیق و پژوهش توجهی ویژه داشته است. او فیلمنامه «شمعی در باد» را با همکاری دکتر محمدهادی کریمی نوشت و این فیلم در جشنواره بیست و دوم فیلم فجر توانست سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد را از آن خود کند. فیلم داستان فرزین دانشجوی انصرافی است که پدر و مادرش از هم جدا شده اند و او با مادرش زندگی می‌کند. فرزین که از یک رابطه عاشقانه ناامید شده چند بار قصد خودکشی دارد اما موفق نمی شود. سعید ارسیا، دکتری که در بیمارستان فرزین را مداوا می کند به تدریج او را آلوده مواد مخدر می‌کند. سعید از طریق فرزین با بابک آشنا می‌شود و وقت این سه نفر، اغلب صرف عیاشی و استفاده از مواد مخدر می‌شود. فرزین و بابک هم در مهمانی دستگیر می‌شوند. فرزین با وساطت پدرش آزاد می‌شود اما بابک در زندان می‌ماند و نهایتاً سر از آسایشگاه روانی درمی‌آورد و معلوم می‌شود که مبتلا به ایدز شده. مادر فرزین ازدواج می‌کند و به کانادا می‌رود و پدرش نیز بر اثر سکته می‌میرد. برادر ناتنی فرزین که از خارج برگشته به او می‌گوید که تا اعتیادش را ترک نکند به او هیچ سهمی از ارث نمی‌رسد و…
متری شیش و نیم
«متری شیش و نیم» به کارگردانی سعید روستایی با بازی پیمان معادی، نوید محموزاده، فرهاد اصلانی و پریناز ایزدیار در سی و هفتمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد و باردیگر مورد توجه مخاطبان، داوران و بخش عمده‌ای از منتقدان سینمایی قرار گرفت. این فیلم روایتگر داستان چند تن از ماموران مبارزه با مواد مخدر است که به دنبال فروشنده بزرگ شیشه در تهران می‌گردند. فیلم به موقعیت سخت و دشواری از اعتیاد در ایران می‌پردازد و در آن چند ضلع درگیر در این آسیب اجتماعی مثل تولید کنندگان مواد مخدر، توزیع کنندگان، مصرف‌کنندگان و نیروی انتظامی را به تصویر می‌کشد. این فیلم در سی و هفتمین جشنواره فیلم فجر برنده سیمرغ بلورین بهترین تدوین، صدابرداری، و بهترین فیلم از نگاه تماشاگران شد.
سربازهای جمعه
«مسعود کیمیایی» که پیش‌تر در «گوزن‌ها» و به طور ویژه‌تر در «تیغ و ابریشم» به معضل اعتیاد پرداخته بود، در فیلم «سربازهای جمعه» نیز دو برش از این معضل را در قالب اعتیاد خواهرهای دو سرباز فیلم از دو طبقه مختلف اجتماعی پیش روی مخاطب قرار می‌دهد. دو نقش متفاوتی که سبب می‌شود «مریلا زارعی» سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش مکمل زن جشنواره بیست و دوم را به دست بیاورد و اولین بازی «اندیشه فولادوند» مورد توجه مخاطبان و کارشناسان قرار گیرد.
مرهم
«مرهم» به کارگردانی علیرضا داوودنژاد با بازی طناز طباطبایی، احترام حبیبیان و رضا داوودنژاد در بیست و نهمین دوره از جشنواره فیلم فجر در بخشی ویژه برای اهالی رسانه با نام «نوعی نگاه» روی پرده رفت و مورد توجه منتقدان سینمایی واقع شد. داستان «مرهم» درباره دختر جوانی به نام مریم است که از سخت‌گیری‌ها و قید و بندهای خانواده به تنگ آمده و پس از درگیری‌ها و کشمکش‌های بی‌پایان با خانواده خود، خانه را ترک می‌کند.حالا مریم چشم و گوش بسته داستان که در یک خانواده سنتی بزرگ شده در ارتباطش با رفقای ناخلف به بیراهه می‌رود. این فیلم از منظر خانوادگی به اعتیاد نگاه می‌کند و به این موضوع می‌پردازد که با ترک خانواده در زمانی که آگاهی بالایی وجود ندارد و مواجه شدن با جامعه و طی کردن مسیر اشتباه با چه سرنوشتی می‌توان مواجه شد.
دارکوب
«دارکوب»، قصه زنی معتاد را روایت می‌کند که همسرش او را رها کرده و مجدد ازدواج کرده است. همسر این زن به او دروغ گفته که دخترش مرده در حالی که کودک زنده است و حالا مادر معتاد به فکر بازپس‌گیری دخترش می‌افتد. در این فیلم تاثیر اعتیاد در خانواده به خوبی نشان داده می‌شود. اعتیاد همین قدر که به فرد آسیب می‌رساند، خانواده‌ها را نیز درگیر می‌کند.این فیلم که در سی و ششمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد، «بهروز شعیبی» کارگردانی کرد و سارا بهرامی، مهناز افشار و امین حیایی در آن ایفای نقش کرده‌اند. فیلم در جشنواره سی و ششم دو سیمرغ بلورین بهترین بازیگر زن نقش اول و بهترین بازیگر مرد نقش مکمل را به دست آورد.
مغزهای کوچک زنگ زده
در منطقه‌ای نزدیک البرز و زندان قزل حصار، یک آبادی وجود دارد که مختص فقیران و آشغال جمع کن‌ها و افراد به شدت گیر افتاده در تمکن مالی است. شکور، شاهین، شهره و شهروز به همراه پدر و مادرشان، در این آبادی زندگی می‌کنند. خشونت‌های جامعه و مسائل جمعی مواد مخدر به طوری این خانواده را تحت الشعاع قرار داده‌است که این خانواده از هم می‌پاشد. همچنین جنایت‌ها و جرم‌هایی در دنیای این افراد رخ می‌دهد … «مغزهای کوچک زنگ زده» به کارگردانی هومن سیدی با بازی نوید محمدزاده، فرهاد اصلانی، مرجان اتفاقیان و نازنین بیاتی در سی و ششمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد و جایزه بهترین فیلم از نگاه تماشاگران، بهترین فیلم از نگاه هنر و تجربه، بهترین فیلمنامه، بهترین صداگذاری را به دست آورد و مورد توجه مخاطبان، داوران و منتقدان قرار گرفت.
رخ دیوانه
«رخ دیوانه» نیز روایت تازه‌ای را از داستان فردی درگیر با اعتیاد است، روایت می‌کند. قصه این فیلم درباره چند جوان است که در اولین دیدارشان بر سر دزدی از یک خانه شرط‌بندی کردند. در این میان ماندانا که از قشر مرفه جامعه است، با اعتیاد دست و پنجه نرم می‌کند و ما در این فیلم شاهد ماجراهایی که او به دلیل اعتیاد با آنها دست به گریبان است، هستیم. کارگردانی این فیلم برعهده ابوالحسن داوودی بوده و در سی و سومین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد. امیر جدیدی، طناز طباطبایی، صابر ابر، ساعد سهیلی، نازنین بیاتی، گوهر خیراندیش از جمله بازیگران این فیلم هستند. «رخ دیوانه» برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلم و سیمرغ بلورین بهترین فیلم از نگاه تماشاگران، بهترین کارگردانی، بهترین صداگذاری و بهترین جلوه‌های ویژه بصری در سی و سومین دوره جشنواره فیلم فجر شد.
عصر یخبندان
«عصر یخبندان» داستان منیره و بابک است که پس از دوازده سال زندگی مشترک و داشتن یک فرزند، روابطشان به سردی کشیده است و منیره برای فرار از این شرایط به مواد مخدر روی می‌آورد. کیایی در این زمینه گفته بود: وقتی سراغ ساخت این فیلم رفتم، موضوع خانواده برایم اهمیت زیادی داشت و احساس می‌کردم خانواده‌هایی که دچار نارسای هستند، آسیب می‌بینند. این فیلم به کارگردانی مصطفی کیایی در سی و سومین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد و مهتاب کرامتی، فرهاد اصلانی، بهرام رادان، سحر دولتشاهی و محسن کیایی در آن به ایفای نقش پرداخته‌اند. «عصر یخبندان» توانست سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش مکمل زن و بهترین تدوین را به دست بیاورد.
***
فیلم‌هایی که در این گزارش به آنها پرداخته شد و بسیاری دیگر از فیلم‌هایی که طی ۴ دهه اخیر در سینمای ایران ساخته شده‌اند و در جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمده‌اند، ورای ثبت تاریخی و اجتماعی، آثاری بوده‌اند که مخاطبان سینمای ایران را بیشتر با تاریکی‌های اعتیاد آشنا کرده‌اند. بی‌شک در دل این داستان‌هایی که در فیلم‌های مختلف حاضر در جشنواره روایت می‌شود، می‌توان مردمان رنجوری را دید که از زخم «اعتیاد» رنج کشیده‌اند و به دنبال راه چاره می‌گردنند. تلاش کاراکترها برای بازیابی خویشتن و هویت بخشی به بعد از دست رفته خود تماشاگر را بر آن می‌دارد که به این موضوع با دید ژرف‌تری نگاه کرده و برای مبارزه با این معضل در سطح جامعه تحریک شود و کنش داشته باشد.
ملیکا نصیری
