گزارش | جامعه به روایت جشنواره/ ۳

مرور جشنواره فیلم فجر در ادوار مختلف، نشان می‌دهد این رویداد با نمایش آثار تولید شده در هر سال، به‌نوعی بازتاب‌دهنده سایه‌روشن‌های اجتماعی بوده است..

به گزارش ستاد اطلاع‌رسانی جشنواره فیلم فجر، فیلمسازان با نگاه‌ها و سبک‌های گوناگون از نسل‌های مختلف، بارها معضلات و آسیب‌های اجتماعی را دستمایه درام سینمایی خود قرار داده‌اند و آثار پرمخاطب و مهمی را خلق کرده‌اند. در این زمینه باید توجه داشت پرداختن به سایه‌روشن‌های اجتماعی ضمن آن که می‌تواند یک حرکت همراه با تعهد و نگاه تیزبین هنرمندانه قلمداد شود، برای رعایت ساختار درام سینمایی یک لازمه است و از سویی، می‌تواند از بعد هشداردهندگی مورد توجه قرار بگیرد. به عبارتی دیگر، آنچه سینما و سینماگر از هر آسیب و برش تلخ اجتماعی در قاب تصویر روایت می‌کند، قابل تعمیم به کل جامعه نیست اما قطعا می‌تواند هشداری برای بخش پالایش شده جامعه باشد چرا که با خوش‌بینی مفرط و نمایش یک جامعه خالی از اشکال، نه برای سینما و مخاطبانش اتفاق مثبتی رخ خواهد داد و نه هیچ مشکلی حل خواهد شد.
«سینما با ما، همه ارتش‌های دنیا علیه ما، سرانجام پیروز خواهیم شد.»؛ روایت است که این جمله از لنین، یکی از پایه‌گذاران و سرمداران نظام کمونیستی در شوروی، نقل شده است. بی‌شک همین یک جمله می‌تواند گواهی بر اهمیت سینما و نقش پررنگ آن برای فرهنگ‌سازی و حتی فرهنگ‌سوزی در جامعه باشد. 
شاید هدف اولیه سینما، فراهم آوردن ابزاری برای سرگرمی و گرداندن چرخه اقتصادی باشد، اما میزان توانایی این رسانه برای آگاهی‌بخشی بر کسی پوشیده نیست. فیلم‌های سینمایی از دل مردم جامعه برمی‌خیزند و داستانشان را روایت می‌کنند. قصه‌هایی که پیرامونمان را احاطه کرده‌اند و در آن‌ها غرق شده‌ایم، با پیرنگی دراماتیزه، آیینه تمام نمای جامعه شده و بر روی پرده پیش چشمانمان ظاهر می‌شوند و خودمان را به خویشتن خویش می‌نمایانند.
به جرأت می‌توان گفت که سینما اگر مهم‌ترین نباشد، یکی از مهم‌ترین تریبون‌ها برای فریاد کردن دردهای ملت و ترسیم معضلات اجتماعی است. سینمای دغدغه‌مند با زبان خود دردهای جامعه را به تصویر می‌کشد، مسئله را تعریف می‌کند و به دنبال چاره می‌گردد. قهرمان‌ها و ضدقهرمان‌های یک اثر سینمایی از دل مردم جامعه می‌آیند و با تلاش‌ها، موفقیت‌ها، ناکامی‌ها و دست و پا زدنشان برای رسیدن به خوشبختی تماشاگر را با خود همراه می‌کنند.
از آن‌جا که بهترین حالت آگاهی‌بخشی و تاثیرگذاری به صورت ناخودآگاه اتفاق می‌افتد، مخاطبی که با قهرمانان قصه همراه شده در دل خود، رفتارها، تصمیمات، هنجارشکنی‌ها و شیوه برخورد قهرمان قصه را در مواجه با مشکلات بررسی می‌کند، خودش را جای بازیگران می‌گذراد و از خود می‌پرسد که اگر من به جای آن‌ها بودم چه تصمیمی می‌گرفتم و در ذهنش تجزیه و تحلیل می‌کند. این تفکر و تعمق باعث می‌شود تماشاگر به سطح عمیق‌تری از آگاهی برسد و بتواند موضوع را از زاویه دید شخصیت‌های داخل فیلم هم نظاره‌گر باشد.
البته تاثیرگذاری سینما به همین بخش بسنده نمی‌شود، چراکه سینماگران با ساخت و اکران فیلم‌ها با موضوع ‌های مختلف اجتماعی، می‌توانند توجه مسئولان مربوطه را هم به یک مسئله خاص جلب کرده و در آن‌ها کنش ایجاد کنند. تا سردمداران حکومتی نیز درباره مسئله‌ای که پیش از این از نظرشان دور مانده بود ، لایحه‌ یا قانونی ارائه دهند و برای جامعه آرامش و صلح به ارمغان بیاورند.
بی‌شک یکی از اصلی‌ترین معضلات در جامعه امروز ما، بحث «طلاق» است. تنها طی هفت ماه گذشته چیزی در حدود چهارده‌هزار تقاضای طلاق ثبت شده، جدا از بحث طلاق‌های رسمی با آمار بسیار بالای طلاق‌های عاطفی نیز مواجه هستیم. این وضعیت وخیم و آمار نگران کننده سینماگران را بر آن داشته که با ساخت فیلم‌های مختلف درباره موضوع طلاق و آگاهی‌بخشی، بتوانند در حل این مشکل کمی تاثیرگذار باشند.
این چالش اجتماعی از نگاه جشنواره فیلم فجر، که همواره پذیرای بهترین تولیدات سال سینمای ایران است و حسن نیتش در ترسیم مشکلات جامعه و پرسش درباره آن‌ها و مطالبه‌گری ثابت شده است،  نیز دور نمانده و در دوره‌های مختلف این رویداد سینمایی شاهد حضور آثار با محتوای «طلاق» بودیم. 

جدایی نادر از سیمین
یکی از مهم‌ترین آثار جشنواره با موضوع «طلاق» بدون شک، «جدایی نادر از سیمین» ساخته اصغر فرهادی است که در بیست و نهمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد و توجه زیادی را به سمت خود جلب کرد.
«جدایی نادر از سیمین» در جشنواره فجر با استقبال پرشور مردم و منتقدان همراه شد و درنهایت توانست سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی، فیلم‌نامه، صدابرداری، فیلمبرداری و بهترین فیلم از نگاه تماشاگران را برنده شود.
این فیلم در سطح بین‌المللی نیز افتخارات زیادی کسب کرد و درگزارشی از آن به عنوان یکی از ده فیلم برتر قرن یاد شد. 
«جدایی نادر از سیمین»  بیش از ۵۲ جایزه جهانی را از آنِ خود کرده‌است که از مهم‌ترین این جوایز می‌توان به جایزه بهترین فیلم غیرانگلیسی زبان در اسکار و گلدن گلوب اشاره کرد.
لیلا حاتمی و پیمان معادی با بازی خیره کننده خود داستان دغدغه‌های طبقه متوسط جامعه را ترسیم می‌کنند و فیلمساز با کارگردانی درخشان خود و شخصیت‌پردازی کاملی که در اثر دیده می‌شود، به تماشای آدم‌هایی بسیار معمولی که در گیر و دار طلاق گرفتن هستند، می‌نشینیم.
«جدایی نادر از سیمین» اساس رابطه میان انسان‌ها را روایت می‌کند و به قواعدی که میان روابط آدم‌ها حکم‌فرما است، می‌پردازد و برمبنای نظام تعاملی حاکم بر روابط و تاثیراتی که بر سرنوشت قهرمانان می‌گذارد، شکل گرفته است.
 در واقع می‌بینیم قهرمانان فیلم برای رفع مشکل در میان خود به گفت‌و‌گو می‌پردازند اما نه موفق می‌شوند به دنیای دیگری راه یابند و نه دیگری می‌تواند به دنیای آن‌ها راه پیدا کند و در آخر طلاق چاره ساز می‌شود و فرزندی که در میان این انتخاب مستاصل باقی می‌ماند.

زیر سقف دودی
«زیر سقف دودی» با محوریت طلاق عاطفی، فیلمی به کارگردانی پوران درخشنده است که در سی و پنجمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد. در این فیلم شیرین با بازی مریلا زارعی با خیانت همسر خود با بازی فرهاد اصلانی مواجه شده و با خانواده‌اش وارد بحران می‌شود.
این فیلم مسئله «طلاق عاطفی» را بررسی می‌کند و علت‌های رسیدن به این تصمیم را واکاوی می‌کند. زمانی که رضایت در رابطه وجود ندارد و خانواده از کارکرد مناسب برخوردار نیست، زوجین در ادامه زندگی مشترک، مشکلات زیادی پیش‌رو خواهند داشت.
ایمان امیدواری برای «زیر سقف دودی» موفق به دریافت سیمرغ در بخش بهترین چهره‌پردازی و مریلا زارعی برای بخش بهترین بازیگر نقش اول زن موفق به دریافت سیمرغ بلورین شدند.
در این اثر سینمایی آزیتا حاجیان در نقش یک مشاور خانواده ظاهر می‌شود و درباره حل این مشکلات به ارائه راهکار می‌پردازد. در خلال فیلم نیز شاهد اندرزهای یک مشاور در برنامه «خانواده سیما» هستیم که تلاش می‌کنند برای بهبود رابطه به گل نشسته زن و مرد توصیه‌هایی را ارائه دهد.

قرمز
«قرمز» به کارگردانی فریدون جیرانی با بازی محمد رضا فروتن، هدیه تهرانی، کمند امیر سلیمانی در هفدهمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد.
این فیلم مورد توجه بسیار مردم و مخاطبان قرار گرفت. محمد رضا فروتن برای بخش «بهترین بازیگر نقش اول مرد» و هدیه تهرانی در بخش «بهترین بازیگر نقش اول زن» موفق به دریافت سیمرغ بلورین شدند.
 «قرمز» زندگی هستی را روایت می‌کند که از همسر درگذشته خود دختری به نام طلا دارد و با جوانی پولدار ازدواج کرده است. همسر جدید او دارای اختلال پارانوئید و بیمار سوظن است و مدام او را کتک می‌زند. به همین دلیل هستی تقاضای طلاق می‌کند و قاضی دستور رفتن همسر هستی را به پزشکی قانونی برای بررسی وضعیت روانی‌اش صادر می‌کند.
این فیلم یک عاشقانه جنون‌آمیز است که به خشونت خانگی منجر می‌شود و درنهایت به جدایی می‌رسد. موضوع «طلاق» در این فیلم از چشم‌انداز سوظن و بیماری‌های روانی بررسی می‌شود.

ناهید
«ناهید»، فیلمی زنانه درباره پس‌لرزه‌های طلاق است . این فیلم به کارگردانی آیدا پناهنده در سی و سومین دوره از جشنواره فیلم فجر در بخش «نگاه نو» اکران شد. «ناهید» توانست در بخش بهترین فیلم‌نامه کاندیدای دریافت جایزه شود.
  ساره بیات در قالب ناهید در این اثر ظاهر شده و داستان زنی را روایت می‌کند که بعد ازطلاق در آستانه شروع یک زندگی جدید است اما همچنان با پیامدهای جدایی‌اش دست و پنجه نرم می‌کند.

قصرشیرین
«قصر شیرین»، فیلمی به کارگردانی و تهیه‌کنندگی رضا میرکریمی است که در سی‌وهفتمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد و با نامزدی در هشت رشته ، برنده دو سیمرغ بلورین بهترین فیلم‌نامه و بهترین موسیقی متن شد. 
حامد بهداد، ژیلا شاهی، نیوشا علی‌پور و یونا تدین فهرست بازیگران این اثر سینمایی را تشکیل می‌دهند.
این فیلم داستان جلال مرادی چهل و دو ساله است که در طی تصادفی خانواده‌ای را به قتل می‌رساند. او پس از گذراندن دوران زندان، همسر و فرزندانش را ترک کرده و به شهر دیگری می‌رود….

به دنیا آمدن
«به دنیا آمدن»، فیلمی به کارگردانی محسن عبدالوهاب و تهیه‌کنندگی محمد احمدی است. این فیلم در بخش سودای سیمرغ سی‌و‌چهارمین دوره جشنواره فیلم فجر اکران شد و توانست در بخش‌های بهترین بازیگر نقش اول زن، بهترین موسیقی متن و بهترین تدوین کاندیدای دریافت جایزه شود.
هدایت هاشمی، الهام کردا، بهناز جعفری از بازیگران این فیلم هستند و داستان این فیلم درباره پری و فرهاد است که یکی بازیگر تئاتر و دیگری کارگران است و در آستانه میان‌سالگی برای ادامه مسیر زندگی با یکدیگر دچار مشکل می‌شوند. پری تصمیم می‌گیرد فرزندش را نگه دارد و این در صورتی است که فرهاد به دلیل خوب نبودن وضع مالی از داشتن فرزند بعدی امتناع می‌ورزد. این ماجرا روند طلاق را برایشان تسریع می‌کند.

آااادت نمی‌کنیم
«آآادت نمی‌کنیم» فیلمی به کارگردانی ابراهیم ابراهیمیان و با تهیه‌کنندگی پیمان جعفری است که در بخش «سودای سیمرغ» سی و چهارمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد. الهام کردا در بخش «بهترین بازیگر نقش اول زن» و حمیدرضا آذرنگ در بخش «بهترین بازیگر نقش مکمل مرد» کاندیدای دریافت جایزه شد.
این داستان، روایت‌گر زندگی احمدرضا مقدم است که شک و تردیدهای همسرش مهتاب به ارتباط او با یکی از دانشجوهایش، بسترساز فاجعه‌ای غیرقابل پیش‌بینی می‌شود و در خلال این داستان شاهد مشکلات زناشویی و مسئله طلاق هستیم.
محمدرضا فروتن، هدیه تهرانی، حمیدرضا آذرنگ، ساره بیات، حدیث میرامینی، شیرین یزدان بخش، پانته آ پناهی ها، نقی سیف جمالی، مهدخت مولایی و رویا حسینی در این اثر سینمایی ایفای نقش کرده‌اند.

عرق سرد
«عرق سرد» را سهیل بیرقی کارگردانی کرده است و باران کوثری، امیر جدیدی، سحر دولتشاهی، لیلی رشیدی و هدی زین‌العابدین در آن به ایفای نقش پرداخته‌اند. این اثر سینمایی در سی‌و‌ششمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد و توانست در هشت بخش کاندیدای دریافت جایزه شود.
امیر جدیدی در بخش «بهترین بازیگر نقش اول مرد»، سحر دولتشاهی در بخش «بهترین بازیگر نقش مکمل زن» و بهران دهقان و محمد نجاریان در بخش بهترین «تدوین» موفق به دریافت سیمرغ بلورین شدند.
این فیلم ماجرای افروز اردستانی، کاپیتان تیم ملی فوتسال زنان ایران است. با گلزنی افروز، تیم ملی برای اولین بار به فینال بازی‌های آسیایی راه پیدا می‌کند و عازم مالزی می‌شود، در فرودگاه افروز در می‌یابد که توسط شوهرش ممنوع‌الخروج شده‌است.
این اثر سینمایی به عدم حق زنان برای خروج از کشور بدون اجازه همسر می‌پردازد و درباره چالش‌های رابطه زناشویی و معضل «طلاق» بحث می‌کند.

مادری
«مادری» به کارگردانی رقیه توکلی و تهیه‌کنندگی سیاوش حقیقی درباره زندگی دو خواهر است که به تنهایی در شهر یزد با یکدیگر زندگی می‌کنند؛ با این تفاوت که یکی عشق خود را رها کرده و دیگر عشقش او را رها کرده‌است. آن‌ها یک تنه روبروی مشکلات و مسائلی که سر راه دارند، ایستادگی می‌کنند و حرکتی رو به جلو دارند تا اینکه …
نازنین بیاتی، هانیه توسلی، هومن سیدی، مریم بوبانی و ملیسا ذاکری بازیگران این اثر سینمایی هستند که در سی و پنجمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد و بحران‌های یک رابطه زناشویی و تلاطم روحی ناشی از طلاق را ترسیم کرد و توانست تحسین منتقدان و مردم را برانگیزاند.

خواهران غریب
بدون شک یکی از مهم‌تریم آثار در لیست فیلم‌هایی که درباره معضل طلاق صحبت می‌کنند، «خواهران غریب» به کارگردانی کیومرث پوراحمد است که در چهاردهمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد و توانست موجی از تحسین را در میان مردم و منتقدان برانگیزاند.
«خواهران غریب» سیمرغ بلورین در بخش‌های بهترین کارگردانی و بهترین طراحی صحنه و لباس را از آن خود کرد و توانست در بخش‌های بهترین فیلم، بهترین موسیقی متن و بهترین بازیگر نقش اول زن کاندیدای دریافت جایزه شود.
خسرو شکیبایی، افسانه بایگان، لادن طباطبایی، پرویندخت یزدانیان و الهام و الهه علی‌یاری بازیگران این اثر سینمایی هستند که به معضل طلاق و جدا شدن فرزندان از پدر و مادر می‌پردازد.
نرگس و نسرین دو دختر دبستانی در جشن مدرسه‌ها یکدیگر را می‌بینند و پی می‌برند که خواهران دوقلو هستند و پدر آهنگسازشان در گذشته از مادر آنها که خیاطی می‌کند، جدا شده بوده، اما این ماجرا را هرگز به آنها نگفته بودند. یکی از آنان نزد مادرشان و دیگری نزد پدرشان زندگی می‌کرده‌است. آنان تصمیم می‌گیرند تا جایشان را عوض کنند، به دلیل شباهت بسیار این دو خواهر دوقلو پدر و مادر متوجه موضوع نمی‌شوند. پدر قراراست با همکار و نامزدش، ثریا ازدواج کند. دخترها تصمیم می‌گیرند که ثریا را از این کار بازدارند تا پدر و مادرشان دوباره باهم ازدواج کنند، دخترها وانمود می‌کنند که گم شده‌اند تا پدر و مادر برای یافتن آنها با یکدیگر دیدار کنند و به اجبار با هم به دنبالشان بگردند. بچه‌ها که در خانه مادربزرگ پنهان شده‌اند با همکاری مادربزرگ موفق به انجام این کار می‌شوند. پدر و مادر که تا صبح با خودرو همه جای شهر را گشته‌اند، و دیگر اختلافات را کنار گذاشته‌اند، به خانه مادربزرگ می‌آیند. دو خواهر باعث می‌شوند که خانواده دوباره شکل بگیرد.

برف روی کاج‌ها
«برف روی کاج‌ها» اولین ساخته سینمایی پیمان معادی است و جمال ساداتیان تهیه‌کنندگی آن را برعهده دارد. این فیلم در بخش «نگاه‌نو» سی‌امین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد و توانست سیمرغ بلورین بهترین فیلم از نگاه تماشاگران از آن خود کند. مهناز افشار نیز برنده لوح تقدیر بهترین بازیگر زن شد.
مهناز افشار، حسین پاکدل، ویشکا آسایش، صابر ابر، حسن معجونی، آناهیتا افشار، الهام کردا، زانیار خسروی و شیرین یزدان‌بخش بازیگران این اثر سینمایی هستند.
این فیلم زندگی یک خانواده قشر متوسط را روایت می‌کند و زندگی یک زن که معلم پیانو است را به تصویر می‌کشد که رابطه‌های جدیدی در زندگی‌اش شکل می‌گیرد و باید دست به انتخاب زده و در دوراهی طلاق قرار بگیرد. 
در ادوار جشنواره فیلم فجر، فیلم‌های دیگری هم بوده‌اند که قصه‌هایشان پیرامون این موضوع روایت شده است که از این بین می‌توان به «هامون» و «سارا» به کارگردانی داریوش مهرجویی، «صورتی» به کارگردانی فریدون جیرانی، «هفت دقیقه تا پاییز» به کارگردانی علیرضا امینی، «بچه‌های ابدی» به کارگردانی پوران درخشنده، «کنعان» به کارگردانی مانی حقیقی و … اشاره کرد.
بدون شک سینما و جشنواره فیلم فجر برای حل مشکل طلاق به تنهایی کاری از پیش نمی‌برند، اما با ترسیم این معضل در دل شخصیت‌های فیلم‌ و روایت‌های مختلف از داستان افرادی که در مواجهه با جدایی قرار دارند و ترسیم زندگی کودکان طلاق می‌تواند در جهت فرهنگسازی برای ازدواج مناسب و در پی آن کاهش آمار طلاق، آگاهی بخشی مردم جامعه برای چگونگی ایستادگی برای احیای حق خود و خاطرنشان کردن پیامدهای این تصمیم موثر واقع شود، ضمن این که می‌تواند تلنگری هم به مسئولان مربوطه زده تا برنامه‌ریزی‌های بیشتری برای بهتر شدن اوضاع صورت بگیرد.

ملیکا نصیری