مرور جشنواره فیلم فجر در ادوار مختلف، نشان می‌دهد این رویداد با نمایش آثار تولید شده در هر سال، به‌نوعی بازتاب‌دهنده سایه‌روشن‌های اجتماعی بوده است..
به گزارش ستاد اطلاع‌رسانی جشنواره فیلم فجر، فیلمسازان با نگاه‌ها و سبک‌های گوناگون از نسل‌های مختلف، بارها معضلات و آسیب‌های اجتماعی را دستمایه درام سینمایی خود قرار داده‌اند و آثار پرمخاطب و مهمی را خلق کرده‌اند. در این زمینه باید توجه داشت پرداختن به سایه‌روشن‌های اجتماعی ضمن آن که می‌تواند یک حرکت همراه با تعهد و نگاه تیزبین هنرمندانه قلمداد شود، برای رعایت ساختار درام سینمایی یک لازمه است و از سویی، می‌تواند از بعد هشداردهندگی مورد توجه قرار بگیرد. به عبارتی دیگر، آنچه سینما و سینماگر از هر آسیب و برش تلخ اجتماعی در قاب تصویر روایت می‌کند، قابل تعمیم به کل جامعه نیست اما قطعا می‌تواند هشداری برای بخش پالایش شده جامعه باشد چرا که با خوش‌بینی مفرط و نمایش یک جامعه خالی از اشکال، نه برای سینما و مخاطبانش اتفاق مثبتی رخ خواهد داد و نه هیچ مشکلی حل خواهد شد.
«قصاص» در اصطلاح فقهی، این کلمه به معنای کیفری برای مجازات مجرمان به کار می‌رود. در واقع در مجازات «قصاص» ما به ازای چیزی که از قربانی سلب شده از مجرم سلب می‌شود که می‌توان جانش و یا عضوی از بدنش باشد.
«اعدام» سخت‌ترین نوع از قصاص است و بحث «اعدام» و «قصاص» در پی ناهنجاری‌های اجتماعی مورد توجه قرار می‌گیرد.برای کاهش آمار ناهنجاری‌هایی که به قصاص منجر می‌شود، باید تمام ارکان جامعه با هم متحد شوند و سعی در فرهنگ‌سازی و آگاهی‌رسانی داشته باشند. جدا از دستگاه‌های مربوطه، مددکاران اجتماعی و تمام حوزه‌ها و اصنافی که به صورت مستقیم با آن سروکار دارند، یکی از بهترین بسترهایی که می‌تواند عمق فضاحت این درد را به تصویر بکشد، سینما است.
سینما با به تصویر کشیدن یک درام تراژیک به دل خانواده‌هایی که درگیر این بحران شده‌اند، می‌رود و ماجرا را از زاویه دید قاتل و خانواده و اطرافیان مقتول روایت می‌کند. از حرص برای انتقام گرفتن و لذت بخشش می‌گوید. با ترسیم طناب دار پیش چشم مخاطب، او را با ترس قاتل از مرگ همراه می‌کند و تلنگر می‌زند و سعی می‌کند با پرداختن به این موضوع، در ذهن مخاطب سوال ایجاد کند.
سینما با ایجاد پرسش و تعریف مسئله روایت‌هایی از «قصاص» را تعریف می‌کند و به وجوه مختلف این مسئله می‌پردازد تا با مطرح کردن این موضوع هم به مردم آگاهی دهد و هم تلنگری به مسئولان زده باشد تا در جهت کاهش آمار فاجعه‌بار اعدام و قصاص چاره‌ای بیندیشند.
در ادوار مختلف «جشنواره فیلم فجر»، آثاری که بازتاب‌دهنده موضوعات اجتماعی هستند به «قصاص» پرداخته‌اند که به برخی از آنها می‌پردازیم.
یلدا
«یلدا»، به کارگردانی مسعود بخشی و تهیه‌کنندگی علی مصفا در سی و هفتمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد و طی سال‌های اخیر حضور جهانی گسترده‌ای نیز داشته است. صدف عسگری، فقیهه سلطانی، بهناز جعفری، فرشته صدرعرفایی، بابک کریمی و بهرام افشاری فهرست بازیگران این اثر سینمایی را تشکیل می‌دهند. داستان فیلم در مورد مریم کمیجانی، زن جوانی است که به دلیل قتل شوهرش به مرگ محکوم شده‌است. او در شب یلدا به استودیوی یک برنامه زنده تلویزیونی آورده شده تا توسط تنها فرزند مقتول یعنی مونا ضیا، بخشیده شود اما مجموعه اتفاقات در صحنه و پشت صحنه این برنامه هر دو زن جوان را در چالشی جدی برای تصمیم‌گیری قرار می‌دهد.
قسم
«قسم» به کارگردانی محسن تنابنده و تهیه‌کنندگی الهام غفوری و جلیل شعبانی است، که در سی‌وهفتمین جشنواره فیلم فجر اکران شد و توانست در بخش‌های «بهترین فیلمنامه»، «بهترین بازیگر نقش اول زن»، «بهترین بازیگر نقش مکمل مرد»، «بهترین تدوین»، «بهترین صدابرداری» و «بهترین جلوه‌های ویژه میدانی» کاندیدای دریافت جایزه شود. مهناز افشار، سعید آقاخانی، حسن پورشیرازی، مهران احمدی، حسین ملکی، گیتی معینی و آزاده مهدی‌زاده بازیگران این اثر سینمایی هستند. این فیلم درباره قتل زنی به نام رضوان است که خانواده و اقوام آن به دنبال ثابت کردن قاتل بودن شوهر او، بهمن، به دادگاه هستند. روال دادگاه ۵ سال به نتیجه رسیدن پرونده قتل را به تعویق انداخته و این آخرین دادگاهی است که تشکیل خواهد شد و اگر قسامه انجام نشود رای به برائت داده خواهد شد.
بدون تاریخ، بدون امضا
«بدون تاریخ، بدون امضا» فیلمی به کارگردانی وحید جلیلوند است که در سی‌و‌پنجمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد که تحسین منتقدان و هنرمندان را به همراه داشت و توانست در دوازده بخش کاندیدای دریافت سیمرغ بلورین شود. نوید محمدزاده در بخش «بهترین بازیگر نقش اول مرد» و سید علیرضا علویان در بخش «بهترین صداگذاری» موفق به دریافت سیمرغ بلورین برای این اثر سینمایی شدند. امیر آقایی، هدیه تهرانی، نوید محمدزاده، سعید داخ و علیرضا استادی از بازیگران این اثر سینمایی هستند. داستان این فیلم، از جایی شروع می‌شود که دکتر کاوه نریمان که در پزشکی قانونی کار می‌کند در یک شب با یک موتورسیکلت تصادف می‌کند، پدر و پسری که سوار بر موتور بودند ظاهراً آسیبی نمی‌بینند و دکتر نریمان که بیمه شخص ثالث خودروی او تمام شده، از تماس با پلیس برای آمدن در صحنه تصادف خودداری می‌کند و در عوض با دادن مبلغی پول به پدر موتورسوار سعی در خاتمه دادن به قضیه می‌کند. پدر و پسر نیز پس از گرفتن پول به راه می‌افتد و علیرغم اصرار دکتر نریمان برای مراجعه به بیمارستان، به خانه می‌روند و…
شنای پروانه
«شنای پروانه» اولین ساخته سینمایی محمد کارت است که در سیوهشتمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد. این فیلم توانست توجه منتقدان و مردم را به سمت خود جلب کند و در چهارده رشته کاندیدای دریافت سیمرغ بلورین شود. امیر آقایی در بخش «بهترین بازیگر نقش مکمل مرد»، طناز طباطبایی در بخش «بهترین بازیگر نقش مکمل زن»، اسماعیل علیزاده برای «بهترین تدوین»، آرش قاسمی در بخش «بهترین صداگذاری و میکس»، مهدی صالح کرمانی برای «بهترین صدابرداری» و رسول صدرعاملی در بخش «بهترین فیلم از نگاه تماشاگران» برای این فیلم برنده سیمرغ بلورین شدند.جواد عزتی، امیر آقایی، طناز طباطبایی، پانته‌آ بهرام، علی شادمان، علیرضا داوودنژاد، مه‌لقا باقری و ناهید مسلمی بازیگران این اثر سینمایی هستند. این فیلم روایتگر داستانی در دل اشرار جنوب شهر است که با منتشر شدن فیلمی از شنای پروانه، رگ غیرت مردان به جوش آمده و در پی انتقام‌جویی هستند و در حین داستان نهیبی هم به «قصاص» می‌زند.
قصیده گاو سفید
«قصیده گاو سفید» به کارگردانی بهتاش صناعی‌ها و تهیه‌کنندگی غلامرضا موسوی در سیوهشتمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد و توانست در دو بخش «بهترین بازیگر نقش اول زن» و «بهترین فیلمنامه» نامزد دریافت سیمرغ بلورین شود. مریم مقدم، علیرضا ثانی‌فر، پوریا رحیمی سام و آوین پور رئوفی بازیگران این اثر سینمایی هستند. داستان فیلم درباره زنی است که حدود یک سال قبل همسرش اعدام شده است و حالا پس از یک سال با خبری که به او می‌رسد متوجه می‌شود که همسرش به دلیل اشتباه قاضی، مجرم شناخته و اعدام شده است. قاضی که از قضا با زن و فرزند مجرم ، هیچ گاه مواجه نشده است در صدد جبران است.
خشم و هیاهو
«خشم و هیاهو» به کارگردانی هومن سیدی و تهیه‌کنندگی سعید سعدی در سیوچهارمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد و توانست در پنج بخش کاندیدای دریافت سیمرغ بلورین شود که در نهایت پیمان شادمانفر برای «بهترین فیلمبرداری» برنده سیمرغ شد و هومن سیدی نیز جایزه ویژه هیئت داوران را از آن خود کرد.
طناز طباطبایی، نوید محمدزاده، رعنا آزادی ور، بهناز جعفری، سعید چنگیزیان و رضا بهبودی از بازیگران این اثر سینمایی هستند. این فیلم داستانی جنایی و پیچیده از زندگی یک خواننده را به تصویر می‌کشد که معشوقه‌اش دست به قتل همسرش می‌زند و درنهایت دادگاه معشوقه او را به اعدام محکوم می‌کند.
لانتوری
«لانتوری» به کارگردانی و تهیه‌کنندگی رضا درمشیان نیز در سیوچهارمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد و واکنش‌های متفاوتی را از جانب منتقدان برانگیخت و توانست در سه بخش «بهترین تدوین»، «بهترین صدا» و «بهترین چهره‌پردازی» نامزد دریافت جایزه شود که درنهایت حسین مهدوی، سعید بجنوردی و محمدرضا دلپاک در بخش «بهترین صدا» برنده سیمرغ بلورین شدند. نوید محمدزاده، مریم پالیزبان، باران کوثری، مهدی کوشکی، بهرام افشاری، رضا بهبودی، بهناز جعفری، فاطمه نقوی، پریوش نظریه، نادر فلاح، اردشیر رستمی، حسین پاکدل، بهرنگ علوی، ستاره پسیانی و سیاوش چراغی‌پور فهرست بازیگران این اثر سینمایی را تشکیل می‌دهند. این فیلم درباره پسر جوانی است به نام «پاشا» که سر دسته باندی تبهکارانه به نام«لانتوری»است. او عاشق دختری به نام مریم می‌شود. مریم یک روزنامه‌نگار و کنشگر اجتماعی است و در جهت کسب رضایت از خانواده هایی فعالیت می‌کند که در پی از دست دادن نزدیکانشان به دنبال اجرای حکم قصاص برای مجرمان هستند. مریم بارها پاشا را که به دلیل علاقه بسیار باعث زحمت و مزاحمت او می‌شود از خود می‌راند. پاشا که به‌صورت بیمارگونه‌ای به او دل بسته است، پس از تلاش‌های بسیار در جهت جلب توجه مریم، سرانجام ناامید می‌شود و از سر خشم فراوان و حس سرخوردگی عصیان می‌کند. او تصمیم می‌گیرد به صورت مریم اسید بپاشد. مریم که پس از این حادثه زیبایی و بینایی خود را از دست داده است، مانند تمام خانواده هایی که روزی با آنها در رابطه با چشم پوشی از قصاص صحبت می‌کرد، اکنون تنها قصاص می‌خواهد.
دهلیز
«دهلیز» فیلمی به کارگردانی، بهروز شعیبی و تهیه‌کنندگی سید محمود رضوی است که در سی و یکمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد. این فیلم باعث تحسین متقدان شد و توانست در یازده بخش کاندیدای دریافت سیمرغ بلورین شود. هانیه توسلی در بخش «بهترین بازیگر نقش اول زن» برای این اثر سینمایی موفق به دریافت سیمرغ بلورین شد و سید محمود رضوی در بخش «بهترین فیلم اول» جایزه گرفت. رضا عطاران، هانیه توسلی، محمدرضا شیرخانلو، سعید چنگیزیان، شاهرخ فروتنیان، نگار عابدی و افسانه چهره‌آزاد بازیگران این اثر سینمایی هستند. شیوا، در غیاب همسر معلمش، بهزاد، که به دلیل یک نزاع باعث قتل شده‌است، به تنهایی کار می‌کند و از تنها پسرشان، امیرعلی، که کلاس اول و پسری شاد و بازیگوش است، مراقبت می‌کند. امیر علی در ابتدا فکر می‌کند که پدرش مرده‌است، اما او در زندان و منتظر تصمیم نهایی دادگاه است. شیوا می‌خواهد تا با خانواده مقتول صحبت کند و رضایت تنها ولی دم باقی مانده را که خواهر دوقلوی مقتول است، بگیرد. از طرفی امیرعلی کم‌کم در مدرسه و جمع دوستان غیاب پدر خود را احساس می‌کند. یک‌بار که شیوا و آقای ایزدی برای جلب رضایت خانواده مقتول، برای بار چندم به خانه آنها می‌روند، امیرعلی که همراه آنها آمده‌است، رو به مادر مقتول، که به خاطر مرگ پسرش مدت‌هاست ساکت است و حرفی نمی‌زند، از کار پدرش عذرخواهی می‌کند و درخواست می‌کند که رضایت بدهند تا پدرش آزاد شود.
دلخون
«دلخون» فیلمی به کارگردانی محمدرضا رحمانی است که در بیست و هفتمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد. این فیلم توانست توجه منتقدان را به سمت خود جلب کند و موفق به دریافت سیمرغ بلورین در بخش «بهترین فیلم اول» شد. الناز شاکردوست، حامد بهداد، پوریا پورسرخ و حبیب دعهقان نسب از بایگران این اثر سینمایی هستند. عماد که همسر خود را به خاطر بدبینی به قتل رسانده است، با خواست اولیای دم عماد را به اعدام محکوم می‌شود. عماد که حکم اعدام را پذیرفته و از درخواست تجدید نظر منصرف شده‌است از وکیل خود می‌خواهد تا قبل از مرگ همه اعضای بدن خود را ببخشد و قلب خود را به نیز به (خواهر همسرش) که بیمار است اهدا کند تا بدین شکل جان دختر دیگر خانواده همسر خود را نجات دهد. وکیل عماد درخواست او را نزد قاضی می‌برد و قاضی قبول این درخواست را منوط به قبول ولی دم و مراجع بالاتر می‌داند زیرا تنها مجازات پیش‌بینی شده در قانون برای قاتلان اعدام با طناب دار است. وکیل عماد برای متقاعد کردن خانواده همسر عماد به سوی آنها می‌رود اما با واکنش سخت آنها روبه رو می‌شود. این موضوع ابعاد رسانه‌ای به خود می‌گیرد و عماد در مصاحبه‌های خود هدف از این کار را تنها به آرامش رسیدن و رهایی از عذاب اعلام می‌کند اما سرانجام به وکیل خود اعتراف می‌کند که هدف اصلی او از این کار ترس از نحوه مرگ با طناب دار است. در این حین پدر همسر عماد که از زبان دختر بیمارش تنفر و قصد جدایی همسر عماد قبل از مرگ را می‌فهمد به درخواست عماد رضایت می‌دهد اما همه چیز را به قبول دختر خود برای پذیرفتن قلب عماد واگذار می‌کند. او نیز ملاقات عماد در زندان می‌رود و می‌گوید که حاضر نیست قلب کسی را که خواهرش را به قتل رسانده بپذیرد اما رضایت می‌دهد تا عماد خود نحوه مرگش را انتخاب کند. اما قاضی با بیان اینکه در قانون، مجازات برای قاتلین تنها طناب‌دار است امید عماد و وکیلش را برای رهای از آن قطع می‌کند.
سوت پایان
سوت پایان به کارگردانی نیکی کریمی و تهیه‌کنندگی جهانگیر کوثری در بیست و نهمین دوره جشنواره فیلم فجر اکران شد و توانست توجه منتقدان و مردم را به سمت خود جلب کند. نیکی کریمی، شهاب حسینی، مصطفی زمانی، اشکان خطیبی، هستی مهدوی‌فر، نادر فلاح، آتیلا پسیانی، بهنوش بختیاری، الهام کردا، غزاله رشیدی، رامونا شاه، روح‌الله مهرابی، گوهر خیراندیش، لادن طباطبایی و هادی ساعی از بازیگران این اثر سینمایی هستند. در خلاصه داستان این اثر سینمایی آمده است: سامان و سحر زوج مستندسازی هستند که زندگی آرامی را در شهر تهران می‌گذرانند. اما در فیلمی که سامان برای تلویزیون ساخته صحنه‌ای خراب می‌شود و سامان به علت گرفتاری، تکرار صحنه فیلمبرداری را به همسرش سحر می‌سپارد و…
کیفر
«کیفر» به کارگردانی حسن فتحی و تهیه‌کنندگی سعید سعدی، در بیست و هشتمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد و مریلا زارعی توانست دربخش «بهترین بازیگر نقش اول زن»، امیر جعفری در بخش «بخترین بازیگر نقش مکمل مرد» و جمشید هاشم‌پور در بخش «بهترین بازیگر نقش مکمل مرد»، کاندیدای دریافت جایزه شود.
مصطفی زمانی، امیر جعفری، هانیه توسلی، مریلا زارعی، انوشیروان ارجمند، مینا جعفرزاده، کیانوش گرامی، جمشید شاه‌محمدی، سینا رازانی، هومن برق‌نورد، جمشید هاشم‌پور و امیر حسین فتحی بازیگران این اثر سینمایی هستند. این فیلم قصه برزو را روایت می‌کند که در آستانه اعدام قرار دارد. همسرش، پسرش، برادرش و دوستش تلاش می‌کنند تا پول دیه را تهیه کنند. پول تهیه می‌شود، اما در شب قبل از اعدام افرادی به خانواده مقتول سه برابر دیه را می‌دهند تا رضایت ندهند، برزو اعدام می‌شود و برادرش به دنبال دلیل آن می‌گردد ولی با حقایق تلخی مواجه می‌شود…
جان‌دار
«جان‌دار»، فیلمی به کارگردانی حسین امیری دوماری و پدرام پورامیری است. این فیلم در سی و هفتمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد و کاندیدای دریافت سیمرغ بلورین در بخش «بهترین فیلم نگاه‌نو» شد. فاطمه معتمد آریا، حامد بهداد، جواد عزتی، باران کوثری، مسعود کرامتی، علی شادمان، گیتی قاسمی و علیرضا مهران از بازیگران این اثر سینمایی هستند. در خلاصه داستان این فیلم آمده است: در شب عروسی اسما، مسعود، برادر یاسر (خواستگار سابق اسما) به تحریک او به مراسم عروسی به قصد به هم ریختن آن می رود، اما در درگیری به دست جمال برادر اسما کشته می‌شود.
از دیگر آثاری که به در جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمده‌اند و به «قصاص» پرداخته‌اند، می‌توان به «شهر زیبا» ساخته اصغر فرهادی، «می‌خواهم زنده بمانم» ساخته ایرج قادری، «روز روشن» ساخته حسین شهابی، «صندلی خالی» به کارگردانی سامان استرکی، «هیس دخترها فریاد نمی‌زنند» ساخته پوران درخشنده و «نیمه پنهان» به کارگردانی تهمینه میلانی اشاره کرد.
ملیکا نصیری
