فیلمبرداری بخش مهمی از سینمای جهان است که قدمتی نزدیک به این هنر-صنعت دارد. چه بسا اولین کارگردان‌هایی که پروسه تولید فیلم را با تصاویر متحرک آغاز کرده‌اند، اولین فیلمبردارهای سینما نیز به شمار می‌آیند. سینمای ایران نیز در طول تاریخ پر فراز و نشیب خود، از حضور فیلمبردارهای مطرحی بهره برده که با ثبت تصاویر کم‌نظیر در فیلم‌های کارگردان‌های مطرح، امضایی از خود به یادگار گذاشته‌اند.
سال‌ها پیش فیلمبرداری کاری سخت و نفس‌گیر به شمار می‌آمد که تنها تعداد محدودی می‌توانستند به آن درجه از کیفیت برای ثبت تصاویر یک فیلم دست پیدا کنند اما اکنون باتوجه به رشد تکنولوژی و پیشرفت ابزارهای تولید و نمایش فیلم در این ۴ دهه، شاهد حضور فیلمبردارهای جوان متعددی هستیم که به گواه کارشناسان آینده سینمای ایران نیز در دست آنان است. البته این پیشرفت گاه آنچنان که باید در مفهوم کلان به نفع سینمای ایران تمام نشده و همچنان بهترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران به سال‌های ابتدایی دهه شصت و هفتاد مربوط می‌شود.
پیرامون پیشرفت وجوه مختلف فیلمبرداری در سینمای ایران و تاثیر جشنواره فیلم فجر در این پیشرفت با مرتضی پورصمدی که از فیلمبرداران تقریبا پیشکسوت سینمای ایران و همچنان حضور پررنگ در فیلم‌های مختلف دارد به گفتگو پرداختیم.
پورصمدی درباره تاثیر جشنواره فیلم فجر در پیشرفت فیلمبرداری در سینمای ایران و شرایط کنونی این بخش مهم سینما پس از ۴ دهه فعالیت گفت: جشنواره فجر از جمله رویدادهایی است که اجزا و زیر مجموعه‌های کار همچون فیلمبردای، صدابرداری و… را نیز زیر نظر دارد و به بخش‌های تخصصی جایزه می‌دهد. در مورد شرایط کنونی فیلمبرداری در سینمای ایران باید بگویم سال گذشته یکی از داوران جشنواره فجر بودم و فرصت داشتم تا ۶۳ فیلم که توسط همکاران فیلمبرداری شده بود را در یک ماه ببینم. در نتیجه داغ‌ترین اطلاعی که من از این بخش دارم، به فیلم‌های سال گذشته مربوط می‌شود.
وی افزود: باتوجه به فیلم‌هایی که دیدم، معتقدم پس از فروپاشی نگاتیو و جدا شدن بحث شیمی از حوزه سینما، آن چیزی که وجود دارد، سینمای دیجیتالی است که به شدت اسیر روز و دانش ویژه‌ای است که هر روزه تغییر می‌کند و کیفیت آن متفاوت می‌شود. از سوی دیگر ابزار، برنامه‌ها و وسایلی که می‌تواند به بهبود کار کمک کند نیز به همان میزان در حال رشد است. در نتیجه فیلمبرداری‌های خوبی در کارها داشتیم.
این فیلمبردار سینمای ایران در ادامه بیان کرد: مخالفت با تکنولوژی و تعصب روی آنالوگ و مقایسه قدیم و جدید، کار درستی نیست و ره به جایی نمی‌برد. ولی نکته جالب آثار در سال گذشته، متوسط سنی دوستان فیلمبردار بود که به سمت میانسال و حتی جوان‌ها میل کرده است. در بین فیلمبرداهای جوان، استعدادهای بسیار خوبی بود که کارهای خیلی جذابی ارائه داده بودند.
پورصمدی که با فیلم «2888» در چهلمین جشنواره فیلم فجر حضور دارد، در ادامه صحبت‌هایش گفت: معتقدم هم فیلمبرداری رو به جلو حرکت می‌کند، هم بچه‌های جوان‌تر و با سوادتری در حال جلو آمدن هستند. از سوی دیگر ابزار و تکنولوژی که می‌تواند به بهبود کیفیت کمک کند در حال رشد است. همچنین بچه‌های فعال در حوزه اصلاح رنگ در حال ایجاد اتفاقات خوبی هستند. رک بگویم سال گذشته، بخش فیلمبرداری بعضی از کارها شاخص‌تر از اجزای دیگر آن بود.
وی افزود: بنابراین باید بگویم با وجود این شرایط کاری، فیلمنامه‌های کنونی و مسائل و مشکلاتی که همگی از آنها اطلاع داریم، فیلمبرداری نه تنها چیزی کمتر از بقیه اجزا ندارد، بلکه حتی به کمک کارها آمده است.
این فیلمبردار سینمای ایران همچنین در پاسخ به این پرسش که روند تولید فیلم‌ها و نمایش آنها در ادوار مختلف جشنواره فجر، بر پیشرفت فیلمبرداری و تغییر شکل آن چه تاثیری گذاشته است؟ گفت: مسائل بنیادی وجود دارد که برای بررسی آنها نیاز به اطلاعات و دانش کافی است تا بحثی پخته و درستی از آب در بیاید. ظاهرا اکنون ۲۰۰ فیلم داریم که در صف اکران باقی ماندند، متاسفانه به عنوان فیلمبردار دانش کافی ندارم که بگویم این آسیب از کجا ناشی می‌شود. آیا ما مکانیزم مدیریتی آماری‌مان برای تولید و از سوی دیگر برای نمایش و عوامل ناخواسته‌ای مثل کرونا و تعطیل شدن مجامع عمومی در پروژه فیلم اثر می‌گذارد؟ فیلمسازی صنعت پرهزینه‌ای است که شاید دغدغه بیش از ۱۰ هزار خانواده در گرو این باشد که این سینما یک روند و رشد معقولی پیدا کند و تماشاگر بیاید و فیلم‌ها را ببیند.
وی ادامه داد: از چندین بعد می‌شود به این موضوع که اشاره می‌کنید بحث کرد که البته در بعضی از مواقع ره به جایی هم نمی‌برد. به عنوان مثال به دلیل شرایط اقتصادی ما سیستم نمایشی استانداردی به آن معنا در سینماهای ایران نداریم، خب تلاش دوستان فیلمبردار، لابراتوار و کسانی که سعی می‌کنند یک کیفیت بصری خوب ایجاد کنند که مخاطب رضایتمند، مجذوب و با یک حس خوبی از سینما خارج شود چه می‌شود؟
پورصمدی ادامه داد: از سوی دیگر نحوه پخش فیلم‌ها اشکال دارد. خودم در این پنج شش سال ۴ کار فیلمبرداری کردم که هرگز به نمایش در نیامده‌اند. این بحث یک کارگروه است که در همه حوزه‌ها و ابعاد مختلف نگاه کند به اینکه چرا اینطور شدیم و چرا علی‌رقم این موضوع کماکان تولید ادامه دارد؟ هر سال فیلم‌های بیشتری تولید می‌شود و در صفی می‌ایستد که قبل از آن ۲۰۰ فیلم دیگر در صف اکران ایستادند.
وی با تاکید بر اینکه امیدی به اینکه این صنعت بر اساس اکران و نظم هندسی عمومی ره به جایی ببرد وجود ندارد، گفت: اشکال جای دیگر است. خواه ناخواه اگر بخواهیم سال‌های آغاز این ۴۰ سال یعنی زمانی که نگاتیو بود و دوستان پیشکسوتی کار می‌کردند را با زمان کنونی قیاس کنیم، همه چیز شبیه به یک نوستالژی است. چراکه ما نمونه کارهای آن دوستان را با جمعیت زیادی در سینماها تماشا می‌کردیم، در حالی که اکنون سینماها ۷۰ ، ۸۰ نفره‌ای وجود دارد که بعضا با ده دوازده تماشاگر فیلم پخش می‌کنند.
مدیر فیلمبرداری فیلم‌های «هویت» و «گیلانه» در پاسخ به این پرسش که آیا معتقد است، امکانات تولید و عرضه فیلم‌ها در دهه ۶۰ با یکدیگر هماهنگ بود و اکنون چنین هماهنگی وجود ندارد، گفت؟ آن زمان شرایط به‌گونه دیگری بود. در نتیجه آدم‌ها یک حرمت و حریمی داشتند. نگاتیو و سیستم و ابزارهایی در جریان بود که شما به سادگی در هر جایی نمی‌توانستید آنها را تهیه و کار کنید. شرایط استانداردی وجود داشت؛ کیفیت صنفی و صیانت شغلی مطرح بود و هرکسی بدون طی کردن مراحلی نمی‌توانست وارد صنف شود. اکنون ده‌ها دفتر وجود دارد که بهترین ابزار را وارد می‌کنند و بدون هیچ توضیحی دوستان می‌روند تجهیزات را کرایه می‌کنند و فیلم خود را می‌گیرند. هیچ نیازی هم نیست که عضو صنف باشند.
وی افزود: نسل جدید با سرعت در حال کار خود است و هیچ مانعی هم بر سر راهش وجود ندارد. از سوی دیگر سیستم سینمای خانگی راه افتاده که یک بازار گسترده‌ای شده برای اینکه دوستانی که کار می‌کنند در آن حوزه به شدت فعال باشند. خلاصه اوضاع بی‌نظم و آشفته‌ای است که در عین حال قطار آن در حال حرکت است. منتها دیگر هیچ شباهتی به ۳۰، ۴۰ سال قبل ندارد.
پورصمدی در پاسخ به این پرسش که آیا می‌توان در هر دهه از این ۴۰ سال یک تغییر مهم در حوزه فیلمبرداری سینما نام برد؟ گفت: این نیاز به کمی صبوری و اطلاعات از قبل دارد که راحت بتوان درباره آن بحث کرد. به عنوان مثال آن سال‌ها شما افرادی همچون تقوایی، بیضایی، مهرجویی و دوستان صاحب نام دیگری را داشتید که امکان کار و فیلم ساختن داشتند؛ طبیعی بود که کیفیت فیلمبرداری‌های آنها نیز متفاوت بود. هم زمان با آنها نیز فیلمبردارهایی بودند که در طراز و لول آنها کارهایشان را پیش می‌بردند. بنابراین یک سینمای فاخر و متین‌تری در آن شرایط امکان کار داشته است. اما ناگهان سونامی به اسم دیجیتال می‌آید و بعد تحولات اقتصادی و سیاسی و … هم دخیل می‌شود و یک نوگرایی شروع می‌شود که اکنون محصولات آن را می‌بینیم.
این سینماگر در ادامه بیان کرد: به هر حال شرایط زمانه همین است. آرام آرام نسلی باید از دور بازی کنار برود و نسل جدیدتری جلو بیاید. فراموش نکنیم که فیلمسازی یک بازی گروهی است که به شدت اقتصادی بوده و مسائل پرهزینه‌ای دارد. اکنون دوران ابزار سالاری است. چراکه به دلیل اختلاف فاحش قیمت دلار، دوربین‌ها و امکانات به شدت پرهزینه شدند و همه‌چیز را تحت شعاع قرار داده‌اند.
مدیر فیلمبرداری فیلم‌های «دایره زنگی» و «یک گزارش واقعی» درباره تغییری که تکنولوژی در بخش فیلمبرداری ایجاد کرده است، توضیح داد: این را انکار نمی‌کنم که تکنولوژی کار را ساده‌تر کرده است. در واقع ابزار، چراغ‌ها و وسایل حرکتی بسیار بهتر و سبک‌تر شده و در نتیجه کار خیلی سهل‌تر شده است. در نتیجه ما در لحظه می‌توانیم ببینیم که چه اتفاقی در جریان است اما فراموش نکنیم که محصول این موارد فیلم خوب نیست. فیلم خوب به فیلمنامه، قصه، بازیگر و… مربوط می‌شود. یعنی یک تیم ورک اساسی باید دست به دست هم دهد تا در نهایت آن را در یک فیلم ببینیم.
پور صمدی همچنین در پاسخ به این پرسش که آیا پیشرفت تکنولوژی و ابزار سالاری موجود سبب نشده تا دیگر استعداد فیلمبردار آنچنان مهم نباشد و هر کسی با وجود امکانات بتواند فیلمبردار خوبی لقب بگیرد؟ گفت: اوایل دیجیتال یک مقدار بحران داشتیم. یعنی هرکسی می‌آمد و یک دوربینی می‌گرفت و بعد آن را با تصحیح رنگ و کراپ کردن به یک شکل قابل قبولی می‌رسید. ولی کسی بحث کیفی به آن معنا تخصصی نمی‌کرد. چون ره به جایی نمی‌برد.
وی ادامه داد: مثلا فرض کنید در یک آسیب‌شناسی که ما در انجمن مدیران فیلمبرداری برای فیلم‌های دهه ۸۰ سینمای ایران انجام دادیم، بیش از ۵۰۰ فیلم توسط کسانی کار شده بود که هیچکدام آنها عضو صنف و انجمن‌های خانه سینما نبودند اما به راحتی توانسته بودند از این چم‌وخم‌های اداری بگذرند؛ باتوجه به این موضوع هیچکس هم پاسخگو نبود که چطور این فیلم‌ها پروانه ساخت، نمایش و.. گرفته‌اند؟ پس آن صیانت صنفی و حمایتی که از اعضای صنوف باید بشود کجاست؟ شخصا پیشنهادم این بود که این دوستان جوانی هم که می‌آیند، همگی عضو صنف شوند. یعنی ما صرف عضو شدن را مانعی نکنیم که دوستان نیایند. مقداری شرایط را سهل‌تر کنیم و با افراد گفتگو کنیم و هرکسی که واقعا لایق است بیاید تا دو دستگی ایجاد نشود.
این سینماگر در بخش پایانی صحبت‌هایش گفت: امیدوارم مقداری به فکر مسائل پیشکسوتان و کسانی که سال‌هاست کار نکردند باشیم و به بیمه‌های آنها فکر کنیم. همچنین اگر واقعا امکانش وجود دارد، در احترام به چشم مخاطب کیفیت مشاهده فیلم‌ها را بهتر کنیم.
