سعید مستغاثی یکی از فعال‌ترین منتقدان سینمایی کشورمان در ادوار مختلف جشنواره فیلم فجر بوده است و به بررسی و آسیب‌شناسی و تحلیل این جشنواره و نقد آثار آن پرداخته است؛ این رئیس اسبق انجمن منتقدان همچنین به انحای مختلفی طی ۳۰ دوره در جشنواره فجر حضور یافته است؛ در دوران جوانی‌اش به‌عنوان یک تماشاگر آزاد و بعد در کسوت منتقد و روزنامه نگار و در دوره‌ای نیز در مقام داور و امسال هم به عنوان عضو شوراهای پروانه ساخت و پروانه نمایش سینمایی، آثار جشنواره را رصد کرده است. او خاطرات و ناگفته‌های جذاب و قابل تأملی از سال‌ها حضور و تجربه‌اش در جشنواره فیلم فجر دارد که در این گفت‌وگو بخشی را بازگو کرده است:
– شما یکی از قدیمی‌ترین و فعال‌ترین منتقدان حاضر در جشنواره فیلم فجر محسوب می‌شوید، از چه دوره‌ای در این جشنواره حضور می‌یافتید؟
من از سال ۶۸ تاکنون جشنواره را دنبال می‌کنم و از آن زمان که دوره هشتم بود، غیر از دوره سی و نهم در سال ۹۹ که با شیوع گسترده کرونا همزمان شد و نرفتم اما در تمام دوره های جشنواره فیلم فجر حضور داشته‌ام. در سال‌های نخست، به طور آزاد و با تهیه بلیت در جشنواره فجر حضور می‌یافتم. یادم می‌آید که در آن سال‌ها برای تماشای یکی از فیلم های جشنواره فجر ۱۲ ساعت در صف ایستادم تا بلیت گیرم بیاید. از سال ۷۲ و از طرف نشریه فارابی، برای اولین‌بار به عنوان منتقد به جشنواره رفتم. آن موقع به خبرنگارها و منتقدان کارت سانسی داده می‌شد.
– از حال و هوای آن دوران جشنواره فجر و خاطراتی که در ذهن دارید بگویید.
من در آن سال‌ها بیشتر برای دیدن فیلم‌های خارجی به جشنواره می‌رفتم. یکی از خاطرات جالب من از آن دوران، نمایش فیلم «برگ‌هایی از دفتر شیطان» ساخته «کارل درایر» است. این فیلم صامت بود و با زیرنویس فرانسوی در جشنواره فیلم فجر اکران شد. یادم هست موقع نمایش فیلم در سینما عصر جدید یک نفر معترض شد و گفت که چرا از قبل اعلام نکرده بودند که زیرنویس این فیلم فرانسوی است! مرحوم هوشنگ کاووسی که در سالن حضور داشت چون به زبان فرانسوی مسلط بود، گفت که فیلم را برای تماشاگرها دوبله می‌کند و همزمان با نمایش فیلم، زیرنویس فرانسوی را به فارسی ترجمه می‌کرد.
در چند دوره جشنواره فجر هم فیلم‌های روز را در جشنواره نمایش می‌دادند. مثلا یادم هست در یک دوره، فیلم «رقصنده با گرگ‌ها» را اکران کردند که ۳۰ درصد از فیلم به زبان قبیله سو و بدون زیرنویس بود! فیلم های خارجی اغلب به زبان اصلی بود و بعضا حتی زیرنویس انگلیسی هم نداشتند. اما چون در آن دوران برخلاف امروز، فیلم‌های خارجی در دسترس نبودند و فقط در فیلمخانه ملی و جشنواره می‌شد این نوع فیلم‌ها را دید، فرصت را در زمان برگزاری جشنواره غنیمت می‌شمردیم.
– در این ۳۰ دوره که در جشنواره حضور یافتید، چه سیری را در فعالیت این جشنواره می بینید و فکر می کنید این جشنواره در طول زمان چه تغییراتی کرده است؟
در دورانی، همه سینمای ایران در جشنواره فیلم فجر خلاصه می شد، یعنی فیلم ها برای اینکه امکان اکران پیدا کنند حتما باید در جشنواره فیلم فجر راه می یافتند. ما هم در جشنواره فیلم فجر می توانستیم همه فیلم های اکران سالانه را ببینیم. یادم هست در آن دوران از ۱۰ صبح تا نیمه شب، هفت-هشت فیلم را تماشا می کردیم. جشنواره فجر در دوران فرازش خیلی هم تعیین کننده بود؛ راه یابی آثار به بخش مسابقه و اعطای سیمرغ به فیلم ها خیلی اهمیت داشت. البته این از کارکردهای یک جشنواره نیست که برای سینمای یک کشور سیاست تعیین کند، اما جشنواره فجر به خاطر جایگاه خاص خودش، این کارکرد را داشت. به طور مثال، در اوج دوران دفاع مقدس، این جشنواره فجر بود که باب فیلم های طنز و کمیک را که آن زمان تابو بودند را در سینمای ایران باز کرد. جشنواره فجر با اهدای جایزه به فیلم هایی مثل «گل های داوودی» و «مترسک» راه فیلم های ملودرام را به سینمای ایران گشود. اعطای تعداد قابل توجهی سیمرغ به فیلم «هامون» در جشنواره فجر، باعث شد که فیلم های شبه عرفانی در یک مقطعی باب شوند و … یعنی هر اقدام جشنواره فجر، یک سیاستگذاری برای سینمای ایران بود. آن دوران یک نسبت مستقیم بین اتفاقات جشنواره فجر و سینمای ایران وجود داشت. به طور مثال، آن موقع ها در سینمای ایران درجه بندی رایج بود؛ فیلم هایی که در جشنواره فجر جایزه می گرفتند، درجه الف دریافت می کردند. فیلم های درجه الف از خیلی امتیازات بهره مند می شدند، مثل برخورداری از بهترین سالن ها، بلیت گران تر، اکران طولانی تر و فصول بهتر اکران و … اما فیلمسازهایی که آثارشان درجه جیم می گرفت، مواخذه می شدند؛ مثلا در یک دوره، مسعود کیمیایی به خاطر ساخت فیلم «تجارت» و دریافت درجه جیم برای این فیلم، یک سال از فیلمسازی محروم شد. یعنی با کسی تعارف هم نداشتند! اما از اواسط دهه ۷۰ به تدریج کارکرد جشنواره تغییر کرد؛ شرط حضور در جشنواره از شرایط اکران فیلم ها حذف شد، خیلی از فیلم ها در جشنواره حضور نیافتند و به تبع، تأثیر جشنواره فجر هم کاهش یافت. از طرفی هم با گسترش ویدئو و دسترسی آسان به فیلم های خارجی در سطح جامعه، جذابیت بخش بین الملل جشنواره هم کم شد.
اتفاقات طنزآمیزی هم بعضا در بخش بین الملل رخ می داد؛ به طور مثال در یک دوره نیکول کیدمن برنده جایزه شد، درحالی که احتمالا اصلا خودش از اینکه فیلمش در جشنواره ای این سوی جهان حضور داشته و برنده جایزه شده بی خبر بوده و چون سفارت آمریکا در ایران نبوده بجایش می خواستند جایزه را به سفیر سوئیس که حافظ منافع آمریکا در ایران است بدهند و اتفاقا سفیر سوئیس هم آن موقع نبود و راننده یا نگهبان سفارت‌خانه به نمایندگی آمد و جایزه را گرفت! بخش بین الملل با خیلی از این مسائل روبرو بود. یادم می آید یک سال فیلم «گاوخونی» بهروز افخمی با فیلم «ارباب حلقه ها» رقابت می کرد. بعضا فیلم ها را از کنار خیابان می خریدند و بدون رعایت رایت، در جشنواره نمایش می دادند.
– مشکل اصلی جشنواره فیلم فجر را چه می دانید؟
به نظرم این مسئله قابل انتقاد است که چرا جشنواره ای که نام فجر دارد و به مناسبت سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی برگزار می شود اما تنها موضوعیتی که ندارد فجر انقلاب است! یعنی درمیان جشن های سالگرد انقلاب، جشنواره فجر ساز دیگری را می زده است.
– چرا با وجود این، همواره در جشنواره حضور می یابید، پی گیر فیلم ها و برنامه های آن هستید و هر سال درباره خود جشنواره و فیلم هایش می نویسید؟
البته در این سال ها اشتیاق سال های قبل که مثلا ۱۰ – 12 ساعت در صف می ایستادم را ندارم، هر چند این کاهش اشتیاق فقط به جشنواره مربوط نمی شود بلکه تکراری شدن کار، بالا رفتن سن و همان طور که گفتم، فراهم شدن امکان دیدن آثار خارجی در فضایی غیر از جشنواره فجر، همه موثر بوده اند. دلیل اصلی حضور هر ساله ام در جشنواره و نوشتن درباره فیلم های آن، انجام تکلیف است؛ هر چند که در سال های اخیر، غیر از برخی فیلم های خوب، بسیاری از فیلم ها رنج آور بودند و موقع تماشای آنها خواب غلبه می کرد! متأسفانه جشنواره هم در سال های اخیر چندان به اعتبار خودش توجه نمی کرد. این معیار که بعضی از مسئولان فرهنگی نگاه کیلویی دارند و مثلا می گویند امسال فلان تعداد فیلم داریم مسئولان دوره های اخیر جشنواره فجر را هم در بر می گرفت و گویی فقط به فکر پر کردن ویترین جشنواره بودند. به همین دلیل هم اکران خیلی از فیلم ها در سالن اهالی رسانه با سوت و کف های اعتراض آمیز همراه می شد، هر چند که من موافق این رفتار نیستم. این برای یک جشنواره بد است که اعتبار خودش را پایین بیاورد. با این وجود، من به عنوان یک عنصر فرهنگی و منتقد سینمایی تکلیف خودم می دانسته ام که فیلم های جشنواره را ببینم و درباره آنها بنویسم و به دوستانی که کمتر فرصت می کنند فیلم ببینند کمک کنم تا از آنچه در سینمای ایران ساخته می شود و در جشنواره به نمایش در می آید آگاه شوند.
– با توجه به اینکه در این دوره به عنوان عضو شوراهای پروانه ساخت و پروانه نمایش، همه آثار چهلمین جشنواره فیلم فجر را دیده اید، فکر می کنید که این آثار نسبت به دوره های قبلی جشنواره فجر چه تفاوت هایی دارند و به طور کلی نظرتان درباره آثار جشنواره امسال چیست؟
البته فیلم های تولیدی امسال دستپخت دولت قبل است و فقط یک فیلم مربوط به دولت جدید است. اما می توانم بگویم برای جشنواره امسال فیلم هایی که حرفه ای تر هستند برگزیده شده اند و آثاری به بخش مسابقه راه یافته اند که با استانداردهای سینمایی نزدیک تر هستند. حسن جشنواره امسال این است که اغلب فیلم ها کمتر با فجر انقلاب تعارض دارند و بیشرشان دارای ساختار سینمایی استاندارد بوده و اغلبشان قابل تحمل هستند. من فکر می کنم، فیلم های انتخاب شده بهترین ها از میان سبد آثار موجود است. این سبد، برآیند حداقل ۲۵ سال مدیریت نادرست و در نگاه خوش بینانه مسامحه کار سینمای ما از اواسط دهه ۷۰ تاکنون است. البته فیلم خسته کننده هم در جشنواره امسال حضور دارد اما نوید می دهم که در بین آثار پذیرفته شده جشنواره امسال، فیلم های خوب و غافلگیر کننده و نگاه های جدید و برخوردار از استاندارد بالای سینمایی زیاد است؛ به ویژه از طرف فیلمسازان جوان و نوخاسته. همچنین از نظر موضوعی و ژانری هم تنوع خوبی در جشنواره چهلم وجود دارد، اعم از ملودرام، دفاع مقدس و حتی فیلم های تعلیق آمیز مماس با horror (ژانر وحشت).
– برای اینکه در سال های آینده این جشنواره ترمیم شود و تأثیرگذار باشد چه باید کرد؟
وضعیت جشنواره فیلم فجر به عملکرد مدیریت سینمایی بستگی دارد که سینما را به کدام سمتی ببرند؛ آیا تولیدات مثل سال های قبل بی در و پیکر و باری به هر جهت باشند یا اینکه روالی برقرار شود که تولیدات هم به مفهوم واقعی کلمه «سینما» تلقی شوند و هم متعلق به «ایران» و برگرفته از فرهنگ و آداب و رسوم ما باشند. رسیدن به چنین سینمایی نیازمند کار بسیار درازمدت است و فقط به مدیریت سینمایی محدود نمی شود بلکه باید برآیند مجموعه نظام فرهنگی ما باشد. اما مدیریت سینمایی هم می تواند تاحدودی این بنای کج را اصلاح کند. خوشبختانه در این مدت من دیده ام که دوستان در مدیریت سینمایی همت و تلاش زیادی دارند. ازجمله همین کار گزینش آثار امسال جشنواره فیلم فجر خیلی مشکل بود تا کمتر فیلم های بی در و پیکر و مسئله دار حضور یابد و مثل سال های قبل نباشد که برخی از فیلم هایی که حتی با معیارهای انسانی غربی هم مغایر نبودند، در جشنواره حضور یابند. شما در جریان های اصلی سینما در غرب هم فیلم هایی درباره خودکشی نمی بینید، اما در دوره قبلی جشنواره فجر،نه تنها فیلمی با این موضوع که با اساس اسلام و مفهوم فجر در تضاد است به جشنواره راه یافت که جایزه هم گرفت! فقط هم به دوره قبل محدود نبوده، طی اغلب ادوار قبلی، چنین آثاری زیاد بوده اند. این کار دشواری است که هم مدیریت سازمان سینمایی و هم دست اندرکاران جشنواره امسال تلاش کردند تا این وضع در جشنواره امسال تکرار نشود.
– یک اتفاقی هم امسال رخ داده و چهلمین جشنواره فیلم فجر قرار است در همه استان ها برگزار شود. نظرتان درباره این اتفاق چیست؟
هر چند این یک روال معمول در جشنواره های سینمایی نیست، اما به دلیل خاص بودن خود جشنواره فجر و انتساب آن به جشن های انقلاب خودش یک اقدام برای ایجاد شور و حال در بین مردم است و مثبت است.
– با توجه به اینکه بخش های ملی و جهانی جشنواره فجر ادغام شده اند و از سال آینده این دو بخش همراه با هم برگزار خواهند شد، چه باید کرد تا این ادغام نتیجه بخش باشد؟
من بارها تأکید کرده ام که یا باید بخش بین الملل را کلا حذف کنند و یا اگر قرار است جشنواره فجر چنین بخشی داشته باشد باید در جهت فجر انقلاب باشد. نمایش فیلم هایی مثل «رقصنده با گرگ ها» که نگاهی نژادپرستانه دارد یا «هری پاتر» که تصورات صهیونی آخرالزمانی را تبلیغ می کند و … که در دوره هایی از جشنواره در بخش بین الملل اکران شدند هیچ نسبتی با فجر ندارند. اینکه در بخش بین الملل همان فیلم های تکراری که در دیگر جشنواره های جهانی حضور داشته اند به نمایش دربیاید فقط به شلوغ شدن جشنواره منتج می شود و شلوغ شدن هم به ضرر جشنواره است.
به هر صورت جهانی بودن انقلاب اسلامی و گرایش آن به مستضعفین و آزادی‌خواهان جهان، ایجاب می کند تا بخش بین‌الملل جشنواره فیلم فجر به سمت فیلمسازانی برود که ضدسلطه هستند و جایی در جشنواره های جهانی که در تیول سرمایه داران و صهیونیست ها هستند ندارند. جست وجو و یافتن چنین فیلمسازهایی در گوشه و کنار جهان همت و سرمایه گذاری می خواهد.
مثل جشنواره عمار که در دوره ای سینمای نیجریه را کشف کردند و به خدمات شیخ زکزاکی به سینما پرداخت و یا در دوره ای میگل لیتین از شیلی که در سیستم جهانی جایگاهی ندارد را به جشنواره آورد و ….
– ممنون ار فرصتی که در اختیار ما قرار دادید، در پایان اگر صحبتی باقی مانده در خدمتتان هستیم.
ان‌شاءالله جشنواره فجر امسال آغازی برای بازگشتن این جشنواره به فجر واقعی، یعنی نمایاننده آرمان های فجر انقلاب باشد. این گونه نباشد که مثل سال های قبل ببینید در خیابان راهپیمایی ۲۲ بهمن است و در جشنواره ساز دیگری زده می شود. یا مثلا یادم هست در یکی از دوره های اخیر وقتی در شب ۲۲ بهمن در محوطه بیرون جشنواره مراسم آتش بازی برگزار می شد، یکی از دوستان که در این سال ها از رانت های بسیاری هم در سینما و هم در تلویزیون برخوردار بوده، با تعجب بپرسد که چه خبر است؟ این گونه نباشد که به قول یکی از مسئولان سابق سینمایی، جانبازها پرسیده بودند که ما چه جایگاهی در این جشنواره داریم؟ اگر این جشنواره ملی است، باید پرسید کدام ملت؟ اگر ملت ایران است که فرهنگ و اعتقادات و باورهای خودشان را دارند و این گونه جشنواره مفهوم ملی پیدا می کند. جشنواره باید یک جشنواره موضوعی باشد و موضوع آن هم فجر انقلاب باشد. هر چند که امسال در جشنواره قدم های خوبی برداشته شده؛ در انتخاب آثار، در برگزاری جمع و جور و مردمی شدن و بزرگداشت افرادی مثل مرحوم اکبر عالمی؛ ای کاش از چنین آدم هایی که به سینمای کشور خدمت کرده اند در زمان حیات‌شان تقدیر شود.
تهیه و تنظیم: آرش فهیم
