فیلمنامه و داستان فیلم از اساسی‌ترین عناصر و اساس سینمای قصه‌گوست و همواره ادبیات و داستان در سینما و هنرهای نمایشی سهم قابل توجهی داشته است. چه بسا آثار سینمایی ارزشمندی که از رهگذر کتاب و ادبیات خلق شده و تبدیل به آثار ماندگاری در دنیای هنر هفتم شده‌اند. در سینمای ایران نیز آثار ماندگاری از ادبیات اقتباس شده‌اند که هنوز هم بعد از گذشت سال‌ها دیدن آن‌ها دلنشین است. گاهی یک فیلم اقتباسی می‌تواند باعث افزایش محبوبیت اثر ادبی و حتی فروش بیشتر کتاب شود و در مقابل، یک اثر ادبی موفق، زمینه خلق یک فیلم اقتباسی پرمخاطب را فراهم می‌کند. به هر حال تفاوت این دو رسانه کتاب و سینما اقتباس را به یک فرآیند خلاقانه و در عین حال چالش برانگیز تبدیل می‌کند که همیشه مورد توجه است.
در طول این سال‌ها آثار اقتباسی زیادی در جشنواره فیلم فجرحضور داشته‌اند و جوایز و سیمرغ‌هایی دریافت کرده‌اند. در این گزارش نگاهی به آثار اقتباسی خواهیم داشت که در طول سال‌های برگزاری جشنواره فیلم فجر در این رویداد حضور داشته‌اند.
دوره اول
در دوره اول جشنواره فیلم فجر و در سال ۱۳۶۱، چند فیلماقتباسی به نمایش درآمدند که بر اساس آثار ادبی ساخته شدهبودند. در نخستین دوره این جشنواره فیلم سینمایی«آفتاب‌نشین‌ها» به کارگردانی مهدی صباغ‌زاده اقتباسی ازنمایشنامه «خانه عروسک» هنریک ایبسن، شاعر و نمایشنامه‌نویس نروژی است. این فیلم، با تغییراتی در داستان و شخصیت‌ها، محتوای نمایشنامه را با فرهنگ و شرایط اجتماعی ایران تطبیق داده است.
فیلم سینمایی «خط قرمز» به کارگردانی مسعود کیمیایی نیز اقتباسی از رمان «شب سمور» نوشته احمد محمود است. اینفیلم داستانی درباره فضای سیاسی و اجتماعی در دوران پیش از انقلاب ایران را روایت می‌کند و عناصر اصلی آن از این رمان الهام گرفته شده است. البته، احمد محمود بعد از ساخته شدن فیلم، از اقتباس مسعود کیمیایی ناراضی بود و معتقد بود که فیلم نتوانسته به‌خوبی مضمون و روح داستان اصلی را منتقل کند. با این حال، این اثر به دلیل شرایطخاص سیاسی و اجتماعی زمان خود، بسیار مورد توجه قرار گرفت.
دوره دوم
در جشنواره فیلم فجر در بهمن ۱۳۶۲ فیلم سینمایی دو فیلم سینمایی «دادشاه» و «بازجویی» از فیلم های اقتباسی بودند.«دادشاه» به کارگردانی حبیب کاوش اقتباسی از یکرویداد واقعی تاریخی است. این فیلم بر اساس زندگی و شورش دادشاه، یکی از رهبران محلی منطقه بلوچستان در دهه ۱۳۳۰، ساخته شده است. دادشاه شخصیتی واقعی بود که علیه دولت وقت ایران دست به قیام زد و به یکی از چهره‌های جنجالی تاریخ معاصر بلوچستان تبدیل شد.
«بازجویی» به کارگردانی محمدعلی سجادی نیز فیلمی است که با اقتباس از داستانی نوشته خود کارگردان ساخته شدهاست.
دوره سوم
در سومین دوره جشنواره فیلم فجر در سال ۱۳۶۳ فیلم سینمایی «مترسک» به کارگردانی حسن محمدزاده از آثار اقتباسیبوده که در سال ۱۳۶۲ ساخته شده است. این فیلم بر اساس رمان «مترسک» نوشته غلامحسین ساعدی است. رمان مترسک در سال ۱۳۴۹ منتشر شد و داستان آن درباره شخصیت‌هاییاست که در جستجوی هویت و رهایی در جامعه‌ای سرکوب‌شده هستند. فیلم سینمایی مترسک، که از نظر موضوعی و ساختاری به رمان وفادار است، تلاش می‌کند تا با بهره‌گیریاز فضای اجتماعی و فرهنگی زمان خود، داستان رمان را در بستر سینما روایت کند.
«مردی که زیاد می‌دانست» به کارگردانی یدالله صمدی دیگر فیلم اقتباسی این دوره از جشنواره است. این فیلم با اقتباس از داستان«مردی که زیاد می‌دانست» نوشته جمال مقدم ساخته شده است.
این فیلم داستانی معمایی و روان‌شناختی دارد. در اینفیلم، موضوعاتی مانند جنایت، گناه و عواقب تصمیماتاشتباه انسان‌ها به تصویر کشیده می‌شود.
دوره چهارم
در چهارمین دوره جشنواره فیلم فجر (بهمن ۱۳۶۴) دو فیلماقتباسی به جشنواره ارائه شده بود.
«اتوبوس» به کارگردانی یدالله صمدی اقتباسی از داستان کوتاه «اتوبوس» نوشته محمود دولت‌آبادی است. این داستان کوتاه در مجموعه‌ای به نام «اتوبوس» منتشر شده و داستان فیلم درباره چندین سرنشین اتوبوس است که در شرایطخاصی قرار می‌گیرند و روابط انسانی میان آن‌ها به تصویر کشیده می‌شود.
فیلم «کفش‌های میرزا نوروز» (۱۳۶۶) به کارگردانی محمد متوسلانی نیز اقتباس از یک اثر ادبی است. این فیلم بر اساس داستان کوتاه «کفش‌های میرزا نوروز» با الهام از داستانی فولکلوریک و محلی ساخته شده است. در این فیلم،داستانی طنزآلود درباره شخصیت میرزا نوروز و اتفاقات پیرامون او روایت می‌شود. این داستان در اصل به نوعینگاهی انتقادی به جامعه و رفتارهای اجتماعی دارد و فیلم هم با حفظ همان روح داستان، آن را به شکلی سینماییبازآفرینی کرده است.
دوره پنجم
در پنجمین دوره جشنواره فیلم فجر (بهمن ۱۳۶۵)، دو فیلم اقتباسی در جشنواره حضور داشت.
«ناخدا خورشید» به کارگردانی ناصر اقتباس از «ناخدا خورشید» با نگاهی بهداستان «پیرمرد و دریا» و داستان «داشتن و نداشتن» اثر ارنست همینگوی است که به عقیده عوامل این کار، به خوبیتوانسته المان‌های ایرانی را حفظ و بر خلق یک داستان با سبک و سیاق ایرانی، تاکید کند.
این فیلم، با الهام از فضای داستان همینگوی، تغییراتیدر داستان اعمال کرده و آن را به شرایط خاص ایران در دوران جنگ جهانی دوم و شرایط اجتماعی آن زمان منتقل کرده است. رمان «داشتن و نداشتن» داستانی درباره یکناخدای کشتی و چالش‌های او در شرایط سخت اقتصادی و سیاسی است که مشابهت‌های زیادی با داستان فیلم«ناخدا خورشید» دارد.
فیلم سینمایی «شیر سنگی» به کارگردانی مسعود جعفریجوزانی نیز با الهام از فرهنگ و سنت‌های بختیاری و داستان‌های محلی ساخته شده است.
دوره ششم
«شاید وقتی دیگر» به کارگردانی بهرام بیضایی تنها اثر اقتباسی در این دوره از جشنواره است. این فیلم با اقتباس از داستانی نوشته خود کارگردان ساخته شده و به مسائل روان‌شناختی و اجتماعی می‌پردازد.
دوره هشتم
در این دوره از جشنواره که در بهمن ۱۳۶۸ برگزار شد، «تمام وسوسه‌های زمین» به کارگردانی حمید سمندریان یکی از آثار اقتباسی آن سال بود. این فیلم با اقتباس از نمایشنامه «ملاقات بانوی سالخورده» اثر فریدریش دورنمات ساخته شده است.
همچنین فیلم «هامون» به کارگردانی داریوش مهرجویی نیز در این دوره نمایش داده شد که با اقتباس از داستان «هامون» نوشته خود کارگردان ساخته شده که به مسائل روان‌شناختی و اجتماعی می‌پردازد.
دوره نهم
در این دوره از جشنواره که در بهمن ۱۳۶۹ برگزار شد، فیلم سینمایی «شب دهم» به کارگردانی جمال شورجه یکی از آثار اقتباسی برگرفته از داستانی با همین نام نوشته حسین فتاحی است که به وقایع دوران انقلاب اسلامی می‌پردازد.
دوره یازدهم
در دوره یازدهم جشنواره فیلم فجر فیلم سینمایی «سارا» به کارگردانی داریوش مهرجویی اقتباسی از نمایشنامه «خانه عروسک» اثر هنریک ایبسن است که به مسائل اجتماعی و خانوادگی می‌پردازد.
دوره دوازدهم
در دوازدهمین دوره جشنواره فیلم فجر که در بهمن ۱۳۷۲ برگزار شد، فیلم «تیک تاک» به کارگردانی محمدعلی طالبی ونویسندگی هوشنگ مرادی کرمانی و محمدعلی طالبی، برندهسیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه در این دوره شد. این فیلم با اقتباس از داستان «تیک تاک» از هوشنگ مرادی کرمانی ساخته شده است.
همچنین، فیلم «بلندی‌های صفر» به کارگردانی حسینعلی لیالستانی در این دوره حضور داشت و در بخش‌های مختلفی نامزد دریافت سیمرغ بلورین بود. این فیلم به دلیل شباهت زندگی شخصیت اول به ونسان ونگوگ، اقتباسی آزاد از داستان زندگی ونگوگ است.
دوره سیزدهم
یکی از برجسته‌ترین آثار اقتباسی این دوره فیلم سینمایی«پری» به کارگردانی داریوش مهرجویی بود که با اقتباس از داستان «فرانی و زویی» نوشته جی. دی. سالینجر است. اینفیلم با بازی نیکی کریمی، علی مصفا و خسرو شکیبایی،داستان دختری به نام پری را روایت می‌کند که در جستجویمعنا و حقیقت، با چالش‌های روحی و فلسفی مواجه می‌شود.
دوره چهاردهمین
در این دوره جشنواره فیلم فجر که در بهمن ۱۳۷۴ برگزار شد، چند فیلم اقتباسی نمایش داده شد. فیلم سینمایی «خواهران غریب» به کارگردانی کیومرث پوراحمد با اقتباس از رمان «خواهران غریب» نوشته اریش کستنر ساخته شده است. داستان درباره دو خواهر دوقلو است که در کودکی از هم جدا شده‌اند و پس از سال‌ها به‌طور اتفاقی یکدیگر را ملاقات می‌کنند و تصمیم می‌گیرند جای خود را با هم عوض کنند تا والدین‌شان را دوباره به هم نزدیک کنند.
دوره پانزدهم
در پانزدهمین دوره جشنواره فیلم فجر که در بهمن ۱۳۷۵ برگزار شد، فیلم سینمایی «لیلا» به کارگردانی داریوش مهرجویی یکی از آثار اقتباسی این دوره بود. این فیلم با اقتباس از داستانینوشته مهناز انصاریان است. داستان درباره زوجی است که پس از ازدواج متوجه می‌شوند نمی‌توانند صاحب فرزند شوند و با چالش‌های خانوادگی و اجتماعی مواجه می‌شوند.
دوره شانزدهم
در شانزدهمین دوره جشنواره فیلم فجر، فیلم سینمایی«سارای» ساخته یدالله صمدی بر اساس داستان فولکلوریک سارای در ادبیات آذربایجان آورده شده است و اولین بار در سال ۱۳۵۷ حسن مجید‌زاده در کتاب شعر خود آن را به صورت شعر بیان کرد.
همچنین فیلم سینمایی «درخت گلابی» به کارگردانیداریوش مهرجویی که از داستان کوتاه درخت گلابی در کتاب «جایی دیگر» مجموعه داستان کوتاه گلی ترقی اقتباس شده است.
دوره هجدهم
در هجدهمین دوره جشنواره فیلم فجر که در سال ۱۳۷۸ برگزار شد، فیلم سینمایی «اصحاب کهف» به کارگردانی فرج الله سلحشور به عنوان اثری اقتباسی حضور داشت که بر اساس سوره کهف در قرآن مجید بوده است.
دوره نوزدهم
در دوره نوزدهم جشنواره فیلم فجر که در سال ۱۳۷۹ برگزار شد، فیلم سینمایی« مریم مقدس» به کارگردانی شهریاربحرانی از اقتباس‌های دینی بود که بر اساس داستان حضرت مریم از قرآن مجید بود.
دوره بیستم
در این دوره از جشنواره فیلم فجر که در سال ۱۳۸۰ برگزار شد، فیلم «مربای شیرین» به کارگردانی مرضیه برومند به عنوان اثری اقتباسی محسوب می‌شود که بر اساس داستان «مربای شیرین» نوشته هوشنگ مرادی‌کرمانی است.
دوره بیست و یکم
در این دوره از جشنواره که در سال ۱۳۸۱ برگزار شد، انیمیشن «خورشید مصر» به عنوان اثری اقتباسی محسوب می شود که به کارگردانی بهروز یغماییان بر اساس داستان زندگی حضرت یوسف در قرآن مجید ساخته شد.
همچنین فیلم سینمایی«شب‌های روشن» به کارگردانی فرزاد مؤتمن در این دوره حضصور داشت. این فیلم اقتباسی ازداستانی به همین نام اثر فئودور داستایفسکی است.
دوره بیست و دوم
در بیست و دومین دوره جشنواره که در سال ۱۳۸۲ برگزار شد، «گاوخونی» به کارگردانی بهروز افخمی یکی از دو فیلماقتباسی بود که نمایش داده شد. این فیلم بر اساس رمان «گاوخونی» نوشته جعفر مدرس صادقی ساخته شده است.
دیگر فیلم اقتباسی این دوره فیلم سینمایی«مهمان مامان» به کارگردانی داریوش مهرجویی بود که بر اساس کتاب «مهمان مامان» نوشته هوشنگ مرادی‌کرمانی ساخته شد.
دوره بیست و چهارم
در بیست و چهارمین دوره جشنواره فیلم فجر که در سال ۱۳۸۴برگزار شد، «شاهزاده ایرانی» به کارگردانی محمد نوری‌زادیکی از آثار اقتباسی بود. این فیلم در بخش فیلمنامه اقتباسی برگزیده بیست و چهارمین دوره جشنواره شد. همچنین فیلم سینمایی«زمستان است» به کارگردانی رفیع پیتز در این دوره نمایش داده شد که بر اساس داستان «سفر» نوشته محمود دولت آبادی است.
دوره بیست و پنجم
در این دوره که در سال ۱۳۸۵ برگزار شد، فیلم سینمایی «روز سوم» به کارگردانی محمدحسین لطیفی از فیلم های اقتباسی بود که نمایش داده شد؛ این فیلم بر اساس اقتباس از مستند «روز سوم» اثر حمید زرگرنژاد است. همچنین فیلم سینمایی «اتوبوس شب» به کارگردانی کیومرث پوراحمد نیز دیگر فیلم اقتباسی این دوره بود که بر اساس کتاب داستان‌های«شهر جنگی» اثر حبیب احمدزاده ساخته شده است.
دوره بیست و هفتم
در این دوره که در سال ۱۳۸۷ برگزار شد، فیلم سینمایی «تردید» به کارگردانی واروژ کریم‌مسیحی از آثار اقتباسی بود که بر اساس نمایشنامه «هملت» اثر شکسپیر ساخته شده بود.
دوره بیست و هشتم
در این دوره که در سال ۱۳۸۸ برگزار شد، فیلم سینمایی «ملک سلیمان» به کارگردانی شهریار بحرانی از آثار اقتباسی بود کهبر اساس داستان حضرت سلیمان در قرآن کریم ساخته شده بود. همچنین فیلم سینمایی «۴۰ سالگی» به کارگردانیعلیرضا رئیسیان دیگر اثر اقتباسی این دوره بود که بر اساس داستان رمان «چهل سالگی» نوشته ناهید طباطباییاست. البته برخی آن را اقتباسی مدرن از داستان «پادشاه و کنیزک» از مثنوی معنوی می‌دانند.
دوره سی‌ام
در این دوره که در سال ۱۳۸۸ برگزار شد، فیلم سینمایی «اینجا بدون من» به کارگردانی بهرام توکلی تنها فیلم اقتباسی این دوره بود که بر اساس نمایشنامه «باغ وحش شیشه‌ای» اثر تنسی ویلیامز ساخته شده بود.
دوره سی و یکم
در سی‌ویکمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم فجر که در بهمن ۱۳۹۱برگزار شد، دو فیلم اقتباسی حضور داشتند. یکی از این آثار فیلم «پله آخر» به کارگردانی علی مصفا بود که موفق به دریافت سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه اقتباسی شد.
همچنین، فیلم «چک» به کارگردانی کاظم راست‌گفتار، اقتباسی از فیلم «جمعه» ساخته کامران قدکچیان است.
دوره سی و دوم
در سی‌ودومین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم فجر که در بهمن ۱۳۹۲برگزار شد، چندین فیلم با اقتباس از آثار ادبی و نمایشی حضور داشتند. یکی از این آثار، فیلم «آذر، شهدخت، پرویز و دیگران» به کارگردانی بهروز افخمی بود که بر اساس رمانی به همین نام نوشته مرجان شیرمحمدی ساخته شد. این فیلم موفق به دریافت سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه اقتباسی در آن دوره شد.
همچنین، فیلم «بیگانه» به کارگردانی بهرام توکلی، اقتباسی از نمایشنامه «اتوبوسی به نام هوس» نوشته تنسی ویلیامز بود. این فیلم با تغییراتی در داستان اصلی به بررسی روابط انسانی و مسائل اجتماعی پرداخت.
فیلم «قصه‌ها» به کارگردانی رخشان بنی‌اعتماد نیز با الهام از شخصیت‌ها و داستان‌های فیلم‌های قبلی این کارگردان ساخته شد و به نوعی ادامه‌دهنده روایت‌های پیشین بود.
دوره سی‌وسوم
در سی‌وسومین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم فجر که در بهمن ۱۳۹۳ برگزار شد، دو فیلم با اقتباس از آثار ادبی و نمایشی حضور داشتند. یکی از این آثار، فیلم «جامه‌دران» به کارگردانی حمیدرضا قطبی بود که بر اساس رمانی به همین نام نوشته هوشنگ گلشیری تولید شد.
همچنین، فیلم «خداحافظی طولانی» به کارگردانی فرزاد مؤتمن، با اقتباس از داستانی نوشته اصغر عبداللهی ساختهشد.
دوره سی و چهارم
در سی و چهارمین دوره جشنواره فیلم فجر که در بهمن ۱۳۹۴ برگزار شد، فیلم «خشم و هیاهو» به کارگردانیهومن سیدی از فیلم‌های اقتباسی بود که با الهام از رمان خشم و هیاهو نوشته ویلیام فاکنر ساخته شد. این فیلم با تغییراتی در داستان اصلی، به بررسی روابط پیچیدهانسانی و مسائل اجتماعی پرداخت.
همچنین فیلم سینمایی «پل خواب» دیگر فیلم اقتباسی این دورهدر بخش فیلم‌های نگاه نو به نمایش درآمد. این فیلم اقتباسی از رمان «جنایت و مکافات» نوشته فیودور داستایفسکی،نویسنده سرشناس روسی است.
دوره سی و هفتم
در سی و هفتمین جشنواره فیلم فجر، چند فیلم با اقتباس از آثار ادبی و داستان‌های واقعی به نمایش درآمدند. فیلم سینمایی «۲۳ نفر» به کارگردانی مهدی جعفری یکی از این آثار است. این فیلم داستان ۲۳ نوجوان اسیر ایرانی در دوران جنگ ایران و عراق را روایت می‌کند. این اثر اقتباسیاز کتاب «آن بیست و سه نفر» نوشته احمد یوسف‌زاده
فیلم سینمایی «تیغ و ترمه» نیز به کارگردانی کیومرثپوراحمد از دیگر فیلم‌های اقتباسی این دوره است. این فیلمبر اساس رمانی به همین نام نوشته حسین سناپور ساخته شده است. داستان درباره دختری به نام ترمه است که با بازگشت مادرش پس از سال‌ها، رازهای خانوادگی‌اش فاش می‌شود.
دوره سی و نهم
در سی و نهمین دوره جشنواره فیلم فجر نیز فیلم سینمایی «بی‌همه‌چیز» به کارگردانی محسن قرایی از آثار اقتباسی است. این فیلم اقتباسی از نمایشنامه «ملاقات بانوی سالخورده» نوشته فردریش دورنمات است. داستان درباره زنی ثروتمند است که به زادگاهش بازمی‌گردد و پیشنهاد مالی وسوسه‌انگیزی به اهالی می‌دهد، مشروط بر اینکه عدالت را به شیوه او اجرا کنند.
دوره چهل و یکم
در چهل و یکمین جشنواره فیلم فجر فیلم سینمایی «غریب» به کارگردانی محمدحسین لطیفی و نویسندگیحامد عنقا، بر اساس کتاب «محمد؛ مسیح کردستان» نوشته نصرت‌الله محمودزاده نمایش داده شد. این فیلم داستان زندگیشهید محمد بروجردی را روایت می‌کند که از فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در جنگ تحمیلی بود و نقش مهمیدر بازگرداندن منطقه کردستان به ایران داشت.
دوره چهل و دوم
در چهل و دومین جشنواره فیلم فجر، فیلم سینمایی «شکار حلزون» به کارگردانی محسن جسور به نمایش درآمد کهاقتباسی آزاد از نمایشنامه «مرگ و دوشیزه» اثر آریلدورفمن است. همچنین فیلم سینمایی «آپاراتچی» به کارگردانی سید محسن میرحسینی با اقتباس از کتاب «آپاراتچی» ساخته شده و داستان جلیل، نقاشِ ساختمان عاشق سینما را روایت می‌کند که می‌خواهد نخستین فیلمسینمایی خود را ساخته و به بزرگ‌ترین رویایش که دریافت سیمرغ جشنواره فیلم فجر است، دست پیدا کند.فیلم سینمایی «باغ کیانوش» نیز به کارگردانی رضا کشاورزحداد، روایتی اقتباسی از کتابی به همین نام به قلم علی‌اصغر عزتی پاک است که در ژانر کودک و نوجوان بهماجراجویی‌های دهه شصت را به تصویر می‌کشد.
دوره چهل و سوم
امسال از میان آثار حاضر در چهل و سومین جشنواره فیلم فجر، انیمیشن «زال و رودابه» به کارگردانی و تهیه‌کنندگیمحمدعلی سجادی، اقتباسی از داستان‌های شاهنامه است.فیلم «اشک هور» به نویسندگی و کارگردانی مهدی جعفریو تهیه‌کنندگی مجتبی فرآورده و فیلم سینمایی «اسفند» هر دو اقتباسی از کتاب «قرارگاه نصرت» است. همچنین فیلم سینمایی«زیبا صدایم کن» به کارگردانی رسول صدرعاملیاقتباسی از کتابی با همین نام نوشته فرهاد حسن‌زاده از سری کتاب‌های نوجوانان است.
فیلم سینمایی نیز «موسی کلیم‌الله» به کارگردانی ابراهیمحاتمی‌کیا و تهیه‌کنندگی سیدمحمود رضوی نیز اقتباسی از متون دینی و تاریخی مرتبط با داستان زندگی حضرت موسی(ع) است که در این دوره از جشنواره به نمایش درمی‌آید.
فیلم سینمایی «پیشمرگ» نیز از دیگر آثار اقتباسیاین دوره به کارگردانی علی غفاری و تهیه‌کنندگی آرش زینال خیری، براساس کتاب «یادداشت های سعید» به قلم محمدرسول رستمی است. این کتاب درباره دست نوشته‌هایسردار شهید سعید قهاری است.
منبع: روزنامه شرق
